مکانیزم ماشه در برجام و پیامدهای احتمالی آن بر اقتصاد و سیاست ایران

برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در سال ۲۰۱۵ میان ایران و گروه ۱+۵ منعقد شد تا به مناقشه طولانی مدت بر سر فعالیت های هسته ای ایران پایان دهد. یکی از بندهای مهم این توافق، «مکانیزم حل وفصل اختلافات» یا همان «مکانیزم ماشه» است. این مکانیزم به طرف های توافق این امکان را می دهد که در صورت نقض اساسی برجام توسط ایران، روندی را برای بازگرداندن تمامی تحریم های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران به جریان بیندازند. اهمیت این موضوع از آن جهت است که بازگشت تحریم ها می تواند شرایط اقتصادی، سیاسی و امنیتی ایران را به شدت متاثر کند.
این یادداشت تلاش دارد مکانیزم ماشه را به طور شفاف تبیین کند، ابعاد حقوقی و سیاسی آن را بررسی نماید، و سپس پیامدهای اجرای احتمالی آن بر اقتصاد و سیاست داخلی و خارجی ایران را مورد تحلیل قرار دهد.
۱. مکانیزم ماشه چیست و چگونه عمل می کند؟
در برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، بندی گنجانده شده است که به طرف های توافق اجازه می دهد در صورت مشاهده نقض تعهدات از سوی ایران، سازوکار بازگشت تحریم ها را فعال کنند. مراحل این مکانیزم به طور خلاصه به شرح زیر است:
1. طرح ادعا: یکی از طرف های برجام مدعی نقض توافق توسط ایران می شود.
2. ارجاع به کمیسیون مشترک: موضوع در کمیسیون مشترک (ایران و ۱+۵) بررسی می شود.
3. ارجاع به شورای امنیت: در صورت عدم توافق، پرونده به شورای امنیت سازمان ملل می رود.
4. رای گیری معکوس: در شورای امنیت، مکانیزم به گونه ای طراحی شده که تحریم ها به صورت خودکار بازمی گردند مگر اینکه شورا ظرف ۳۰ روز قطعنامه ای برای ادامه لغو تحریم ها تصویب کند. با توجه به امکان وتوی آمریکا یا هر عضو دائم دیگر، عملا ادامه تعلیق تحریم ها بسیار دشوار است.
به همین دلیل این مکانیزم به «ماشه» تشبیه شده است: به محض فعال سازی، بازگشت تحریم ها تقریبا قطعی است.
۲. ابعاد حقوقی مکانیزم ماشه
مبنای حقوقی: مکانیزم ماشه در ضمیمه توافق برجام و در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت آمده است.
چالش مشروعیت: پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، تهران و بسیاری از کشورها استدلال کرده اند که واشنگتن دیگر صلاحیت استفاده از مکانیزم ماشه را ندارد. این موضوع به یک مناقشه حقوقی بین المللی تبدیل شده است.
اثر بازگشت تحریم ها: اگر مکانیزم ماشه فعال شود، تمامی تحریم های چندجانبه شورای امنیت که پیش از سال ۲۰۱۵ علیه ایران وضع شده بودند، از جمله محدودیت های تسلیحاتی و بانکی، بازخواهد گشت.
۳. پیامدهای اقتصادی اجرای مکانیزم ماشه
اجرای این مکانیزم می تواند آثار جدی و گسترده ای بر اقتصاد ایران داشته باشد. مهم ترین پیامدها عبارتند از:
1. بازگشت تحریم های شورای امنیت: بازگشت تحریم های چندجانبه موجب خواهد شد کشورها و شرکت های خارجی به دلیل ریسک نقض قطعنامه های شورای امنیت، از همکاری اقتصادی با ایران خودداری کنند. این امر روابط تجاری ایران حتی با کشورهای شرقی مانند چین و روسیه را نیز محدود خواهد کرد.
2. کاهش صادرات نفت و گاز: یکی از مهم ترین منابع درآمدی ایران نفت است. بازگشت تحریم های سازمان ملل به معنای کاهش شدید صادرات نفت و دشوارتر شدن نقل و انتقالات مالی خواهد بود.
3. انسداد کانال های بانکی و مالی: تحریم های شورای امنیت در حوزه بانکی، مبادلات مالی ایران را بیش از پیش مختل می کند و هزینه نقل وانتقال پول را بالا می برد.
4. افزایش فشار تورمی: با کاهش درآمدهای ارزی و محدودیت در واردات کالاهای اساسی، فشار تورمی در داخل کشور افزایش می یابد.
5. کاهش سرمایه گذاری خارجی: حتی کشورهایی که به لحاظ سیاسی مایل به همکاری با ایران هستند، تحت فشار قرار خواهند گرفت و از سرمایه گذاری مستقیم در ایران خودداری خواهند کرد.
۴. پیامدهای سیاسی اجرای مکانیزم ماشه
1. انزوای دیپلماتیک: بازگشت تحریم های شورای امنیت موجب افزایش انزوای ایران در عرصه بین المللی می شود و امکان بهره گیری از حمایت کشورهای اروپایی و برخی قدرت های جهانی را کاهش می دهد.
2. تشدید تقابل ایران و غرب: اجرای این مکانیزم می تواند به تشدید تقابل ایران با ایالات متحده و اروپا منجر شود و زمینه ساز بحران های جدید منطقه ای گردد.
3. اثر بر سیاست داخلی: افزایش فشارهای خارجی و اقتصادی، می تواند باعث تشدید تنش های سیاسی داخلی، گسترش نارضایتی های عمومی و تقویت گفتمان های رادیکال در فضای سیاسی ایران شود.
4. محدود شدن گزینه های سیاست خارجی: ایران در چنین شرایطی ناچار خواهد بود بیشتر به سمت همکاری با بلوک های شرقی (چین، روسیه) متمایل شود، اما حتی این کشورها نیز به دلیل تبعیت از قطعنامه های شورای امنیت محدودیت هایی خواهند داشت.
۵. سناریوهای محتمل در صورت اجرای مکانیزم ماشه
سناریوی اول: انزوای کامل و فشار حداکثری
ایران با بازگشت تحریم ها وارد دوره ای جدید از فشارهای اقتصادی و سیاسی می شود. اقتصاد به سمت رکود عمیق تر می رود و فضای سیاسی داخلی ملتهب تر می شود.
سناریوی دوم: مذاکره اضطراری
در صورت افزایش فشارها، ممکن است ایران ناچار شود به مذاکرات جدید تن دهد. این مذاکرات احتمالا سخت تر و محدودکننده تر از برجام خواهد بود.
سناریوی سوم: تقابل و بی ثباتی منطقه ای
ایران ممکن است در واکنش به بازگشت تحریم ها، سیاست های منطقه ای تهاجمی تری در پیش گیرد که می تواند به افزایش ناامنی در خاورمیانه منجر شود
جمع بندی
مکانیزم ماشه یکی از جدی ترین ابزارهای فشار در برجام است که بازگشت تحریم های شورای امنیت را تقریبا اجتناب ناپذیر می سازد. اجرای این مکانیزم می تواند پیامدهای اقتصادی شدیدی مانند کاهش صادرات نفت، انسداد مبادلات مالی، و افزایش تورم برای ایران به همراه داشته باشد. در بعد سیاسی نیز، ایران با خطر انزوای بین المللی، افزایش تنش های داخلی و محدود شدن گزینه های سیاست خارجی مواجه خواهد شد.
به همین دلیل، جلوگیری از فعال سازی این مکانیزم و مدیریت تنش های هسته ای با قدرت های جهانی برای ایران اهمیت حیاتی دارد. راهبردی که بتواند بین مقاومت و تعامل توازن ایجاد کند، شاید تنها مسیر برای جلوگیری از بازگشت به شرایط سخت تر از دوران پیشابرجام باشد.