سازوکارهای ایجاد یک میز فراگیر منطقه ای برای حل و فصل مسالمت آمیز مخاصمات ایران و اسراییل و فلسطین

چکیده: منطقه خاورمیانه برای دهه ها شاهد یکی از پیچیده ترین و طولانی ترین منازعات بین دولت ها و ملت ها بوده است: منازعه میان ایران و اسراییل بر سر مساله فلسطین. این یادداشت با پذیرش واقعیت های ژئوپلیتیک موجود، به بررسی سازوکارهای عملی برای ایجاد یک «میز فراگیر منطقه ای» می پردازد که نه صرفا به عنوان یک جایگزین، بلکه به عنوان مکملی برای روندهای موجود صلح، بتواند بستری برای گفتگو، اعتمادسازی و در نهایت توافق بر سر حل مسالمت آمیز این منازعات فراهم کند. این چارچوب بر پایه اصول چندجانبه گرایی، گام به گام بودن و منافع مشترک استوار است.

۱. مقدمه: باید دانست که با توجه به ضرورت یک رویکرد نوین حل منازعه، منازعات ایران و اسراییل و فلسطین، تنها یک اختلاف دو یا سه جانبه ساده نیست، بلکه شبکه ای درهم تنیده از مسایل امنیتی، اعتقادی، ایدئولوژیک، تاریخی و هویتی است. روندهای دوجانبه سنتی (اسراییل- فلسطین) یا حذف یک بازیگر کلیدی (ایران) از معادلات، تاکنون نتوانسته اند صلحی پایدار ایجاد کنند. بنابراین، ایجاد یک پلتفرم فراگیر که تمام ذی نفعان مستقیم و غیرمستقیم را گرد هم آورد، نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت است. این میز نباید لزوما جایگزین گفتگوهای دوجانبه شود، بلکه می تواند به عنوان یک چتر حمایتی و تسهیل گر برای آنها عمل کند.

۲. پیش شرط ها و اصول پایه قبل از تشکیل هر میز ملموسی، باید بر سر یک سری اصول کلی توافق شود:

· منافع امنیتی مشروع: تمام طرفین دارای منافع امنیتی مشروع هستند. هدف میز باید شناسایی، به رسمیت شناختن و تلاش برای تامین این منافع به شیوه ای غیرتهاجمی باشد، نه نادیده گرفتن یا انکار آنها.
· پرهیز از پیش شرط های شکننده: اصرار بر پیش شرط های سخت، مانع شروع گفتگو است. یک «پیش شرط برای پیش شرط ها» می تواند توافق بر سر خود فرآیند مذاکره باشد.
· گفتگو محوری: هدف اولیه نه توافق فوری، بلکه ایجاد کانال های ارتباطی برای کاهش سوتفاهم و مدیریت بحران و حرکت سازنده در مسیر کاهش تنش است. حتی بدون توافق نهایی، گفتگو خود یک موفقیت است.
· محوریت مسایل امنیتی-راهبردی: اگرچه مسایل هویتی و اعتقادی و تاریخی بسیار مهم هستند، اما نقطه شروع میز باید تمرکز بر مسایل عینی تر امنیتی و راهبردی (مانند امنیت مشترک، امنیت مرزی، شناسایی دوفاکتو یا دوژوره و برنامه های هسته ای و موشکی و پهپادی، حضور نظامی در منطقه، تحریم ها، کنترل تسلیحات) باشد تا زمینه برای پرداختن به مسایل پیچیده تر فراهم شود.

۳. سازوکارهای عملیاتی کردن میز فراگیر این میز می تواند در چند لایه و به صورت تدریجی ایجاد شود:

الف) لایه اول: گفتگوهای غیرمستقیم و مسیر دوم دیپلماتیک (Track II Diplomacy)

· تشکیل گروه های کاری غیررسمی: گردهمایی های متشکل از کارشناسان امنیتی، نظامی بازنشسته، دیپلمات های پیشین و کارشناسان روابط بین الملل و حقوق بین الملل و شماری از دانشگاهیان برجسته از ایران، اسراییل، فلسطینیان و کشورهای عربی همسایه. این گروه ها می توانند در یک کشور ثالث (مانند عمان، قطر یا نروژ) و با حمایت یک نهاد بین المللی معتبر تشکیل جلسه دهند.
· ماموریت: بررسی فنی مسایل و ارایه پیشنهادهای عملیاتی به تصمیم گیرندگان. برای مثال، طراحی مکانیزم های اعتمادسازی در سطح خاورمیانه، یا پیشنهاد مدل های نظارتی برای تامین امنیت مشترک منطقه ای.

ب) لایه دوم: ایجاد یک چارچوب منطقه ای با مشارکت قدرت های بین المللی

· تشکیل یک گروه تماس بین المللی-منطقه ای: این گروه می تواند متشکل از اعضای دایم شورای امنیت، آلمان (E3+3+Regional Actors) و نمایندگان اتحادیه عرب باشد.

· ماموریت: نه مذاکره مستقیم، بلکه تسهیلگری و تضمین است. این گروه می تواند نقش میزبان، ناظر بر توافقات و ارایه دهنده تضمین های امنیتی و اقتصادی برای تمام طرفین را ایفا کند.

ج) لایه سوم: میز اصلی مذاکرات چندجانبه

· پس از ایجاد حداقلی از اعتماد از طریق لایه های قبل، میز اصلی با نمایندگان بلندپایه سیاسی تمام طرفین تشکیل می شود.
· ساختار: این میز می تواند چند شاخه موازی داشته باشد:
1. کمیسیون امنیت و کنترل تسلیحات: برای مذاکره در مورد ایجاد منطقه دارای امنیت پایدار، محدودیت و کنترل بر موشک های تهاجمی بالستیک و کاهش حضور نظامی در کشورهای ثالث.
2. کمیسیون اقتصادی و همکاری های منطقه ای: برای طراحی پروژه های مشترک در زمینه انرژی، آب، محیط زیست و تجارت و فناورهای نوظهور، که منافع مشترک ملموسی ایجاد می کند.

3. کمیسیون فلسطین: این کمیسیون می تواند با ارتباط مستقیم با نهادهای امنیتی و نظامی و راهبردی اسراییلی و فلسطینی، بر اساس راه حل های مرضی الطرفین و فدرال و با تضمین های منطقه ای (از جمله از سوی ایران) به دنبال یافتن فرمولی برای حل نهایی مساله فلسطین ور عین توجه به تامین امنیت فراگیر اسراییل باشد.

۴. چالش های پیش رو و راه های مقابله با آن

· کمبود اعتماد: بزرگترین مانع است. تنها با اقدامات اعتمادساز کوچک و مستمر (مانند تبادل زندانیان، مشارکت در مدیریت همه گیری ها یا بلایای طبیعی) می توان بر آن غلبه کرد.
· جنگ روایت ها: هر طرف داستان خود را دارد. میز گفتگو باید بر « آینده ای امن و مرفه برای همه» متمرکز شود، نه بر بازنگری در گذشته.
· فشارهای داخلی: رهبران با مخالفت های داخلی مواجه خواهند شد. اینجاست که نقش تضمین های بین المللی و منافع اقتصادی حاصل از صلح برای متقاعد کردن افکار عمومی داخلی حیاتی می شود.
· مداخلات خارجی: یک چارچوب فراگیر که مورد حمایت قدرت های بزرگ باشد، می تواند انگیزه ها برای مداخله را کاهش دهد.

۵. نتیجه گیری ایجاد یک میز فراگیر برای حل منازعات ایران، اسراییل و فلسطین، اگرچه بسیار چالش برانگیز است، اما یکی از راه حل های واقع بینانه برای شکستن چرخه خشونت و بی اعتمادی است. این فرآیند نیازمند صبر و شکیبایی، نیت خالصانه صلح و اراده سیاسی قوی و یک نقشه راه گام به گام است که از گفتگوهای غیررسمی آغاز شده و به تدریج به سطوح بالاتر سیاسی و امنیتی و نظامی و مذهبی ارتقا می یابد. موفقیت چنین ابتکار عملی، نه تنها ثبات و امنیت را برای مردم منطقه به ارمغان خواهد آورد، بلکه تحولی تاریخی و امنیتی در ژئوپلیتیک خاورمیانه ایجاد خواهد کرد.


نگارش و تنظیم: بنیامین صادقی(پژوهشگر صلح و حل و فصل منازعات و میانجی گری بین المللی) 25 اگوست 2025(3 شهریور 1404)
Benjamin.sadeqi.ac@gmail.com