طرح ایجاد «چارچوب همکاری های زیست محیطی و علمی منطقه ای» به عنوان یک مسیر غیرسیاسی برای کاهش تنش بین ایران و اسراییل و فلسطین با الهام از همکاری فضایی امریکا و شوروی در دوران جنگ سرد

چکیده:
این یادداشت با تصدیق عمق اختلافات سیاسی و ایدئولوژیک و مرام نامه ای بین حاکمیت ایران و دولت اسراییل، استدلال می کند که رویکردهای غالب دیپلماسی مستقیم در کوتاه مدت با برخی موانع روبرو هستند. به جای آن، یک «مسیر موازی» مبتنی بر منافع مشترک حیاتی و غیرسیاسی پیشنهاد می شود: ایجاد یک چارچوب چندملیتی برای مقابله با تهدیدات زیست محیطی و همه گیری های منطقه ای که حضور هر دو کشور ایران و اسراییل با همراهی فلسطین، در آن ضروری است. این طرح، با الهام از موفقیت های تاریخی مانند همکاری فضایی آمریکا و شوروی در اوج جنگ سرد، هدف اصلی خود را نه حل نهایی منازعه، بلکه ایجاد فضای اعتماد، کاهش تنش و عادی سازی غیرمستقیم روابط از طریق تمرکز بر اهداف علمی و بشردوستانه قرار می دهد.

متن اصلی:

۱. تشخیص مساله: بن بست دیپلماسی غالب
منازعه ایران و اسراییل ریشه در لایه های پیچیده ای از مذهب، مولفه فلسطین، تاریخ، امنیت ملی، ایدئولوژی و منازعه قدرت و کسب هژمونی و رقابت منطقه ای دارد. گفت وگوهای مستقیم صلح در شرایط کنونی به دلیل عدم اعتماد، تحریم ها، و نگرش های صفرمحور(بازی با حاصل جمع صفر)، غیرواقع بینانه و ایده آل محور به نظر می رسد. بنابراین، نیاز به یافتن راه حل های خلاقانه ای است که از دیپلماتیک کلاسیک فراتر رفته و بر یافتن «حداقل های مشترک» برای همکاری متمرکز شوند.

۲. ایده محوری: همکاری در حوزه های حیاتی و فراقومی
برخی تهدیدهای فرامرزی وجود دارند که مرزهای سیاسی را به رسمیت نمی شناسند و امنیت تمام ساکنان منطقه را—صرف نظر از ملیت یا مذهب و جغرافیا—تحت تاثیر قرار می دهند. دو مورد از این تهدیدها که برای ایران و اسراییل به یک اندازه حیاتی هستند، عبارتند از:
* بحران کم آبی و تغییرات اقلیمی: منطقه خاورمیانه از بحران شدید آب رنج می برد. همکاری در حوزه هایی مانند فناوری های نوین نمک زدایی، مدیریت منابع آب مشترک، و بازیابی آب و سیستم های مدرن آبرسانی مسکونی و کشاورزی و مقابله با توفان های شن می تواند یک ضرورت مشترک باشد.

* همه گیری های بیماری های مشترک عفونی: شیوع یک بیماری مسری جدی، نیازمند هماهنگی سریع علمی و پزشکی بین تمام کشورها است. ایجاد یک شبکه هشدار اولیه و تبادل داده های علمی در این زمینه یک نیاز انکارناپذیر است.

۳. مکانیسم پیشنهادی: یک پلتفرم چندجانبه تحت حمایت بین الملل
ایده این است که این همکاری نه در قالب یک پیمان دوجانبه، بلکه در چارچوب یک سازمان یا ابتکار عمل چندملیتی جدید—با میزبانی یک نهاد بی طرف مانند سازمان ملل متحد یا یک کشور ثالث معتمد اروپایی—صورت پذیرد. این پلتفرم می تواند موارد زیر را شامل شود:
* کمیته های علمی مشترک: متشکل از دانشمندان و متخصصان ایرانی، اسراییلی و فلسطینی و دیگر کشورهای منطقه برای کار روی پروژه های مشخص (مثلا مقابله با بحران آب خشکسالی یا توسعه واکسن).
* کانال های ارتباطی امن: ایجاد خطوط ارتباطی مستقیم بین مقامات فنی و علمی دو کشور، تحت نظر نهاد ناظر بین المللی، برای هماهنگی در مواقع اضطراری.
* دیپلماسی غیرمستقیم: این پلتفرم به صورت غیرمستقیم بستری برای تعامل دیپلمات های دو کشور در حاشیه جلسات فراهم می آورد، بدون نیاز به رسمیت شناسی فوری یا برقراری روابط رسمی در گام اول.

۴. مزایای راهبردی این رویکرد:
* کاهش تنش (De-escalation): همکاری در یک حوزه غیرامنیتی و بشردوستانه می تواند فضای خصومت آمیز حاکم بین ایران و اسراییل را تلطیف کند و آن را کاهش دهد.
* ساخت اعتماد (Confidence-Building Measures): موفقیت در پروژه های کوچک و ملموس می تواند به عنوان سنگ بنایی برای اعتمادسازی در آینده ی مشترک طرفین منازعه عمل نماید.
* تغییر روایت: این همکاری می تواند روایت حاکم از «دشمنی مطلق» را به چالش بکشد و وجود منافع مشترک را برجسته کند.
* ایجاد نهادهای پایدار: نهادهای ایجادشده می توانند پس از اثبات موفقیت، به الگویی برای گسترش همکاری به سایر حوزه ها تبدیل شوند.

۵. چالش ها و محدودیت ها:
این ایده فاقد نقص نیست. مخالفت گروه های طرفدار ستیز در ایران، ترس از عادی سازی بدون پیش شرط های سیاسی، و احتمال بهره برداری تبلیغاتی از چالش های اصلی هستند. موفقیت این طرح منوط به تضمین بی طرفی نهاد ناظر، تمرکز سختگیرانه بر مسایل فنی و علمی (و نه سیاسی)، و حمایت قدرت های بین المللی است.

نتیجه گیری:
ایده «همکاری زیست محیطی و علمی» به عنوان یک مسیر جایگزین برای حل منازعه ایران و اسراییل و فلسطین، ادعای ارایه یک راه حل سریع و معجزه آسا را ندارد. بلکه آن را می توان به عنوان یک «سرمایه گذاری استراتژیک در کاهش دشمنی» دانست.

این طرح با شناسایی یک منطقه منفعت متقابل حیاتی، پیشنهاد می کند که گاهی بهترین راه برای پیشبرد صلح، دور زدن موانع سیاسی غیرقابل عبور و ساختن پل های اعتماد از طریق علم و همکاری بشردوستانه است.


نگارش و تنظیم: بنیامین صادقی(پژوهشگر صلح و حل و فصل منازعات و میانجی گری بین المللی) 23 اگوست 2025(1شهریور 1404)
Benjamin.sadeqi.ac@gmail.com