کار تشکیلاتی در اسلام: مبانی، حدود و چالش ها از منظر فقه و کلام اسلامی

کار تشکیلاتی و سازمان یافته در پیشبرد اهداف دینی و اجتماعی در بستر جوامع اسلامی، همواره موضوعی حیاتی بوده است. این یادداشت، به کاوش در مبانی فقهی و کلامی مشروعیت کار تشکیلاتی، تبیین حدود و ثغور شرعی آن، و بررسی چالش های محتمل می پردازد. هدف نهایی، ارائه چارچوبی است که فعالیت های سازمان یافته را با اصول شریعت مطابقت داده و خطوط قرمز آن را مشخص کند.
از منظر فقه و کلام اسلامی، مشروعیت کار تشکیلاتی بر مبنای ضرورت تحقق اهداف عالیه دین، مانند: اقامه امر به معروف و نهی از منکر، تعاون بر بر و تقوا و اقامه عدالت اجتماعی استوار است. این ضرورت، به ویژه در عصر حاضر که مسائل پیچیده تر و جامع تر شده اند، بیش از پیش نمایان می شود. ضوابط اخلاقی چون اخلاص در نیت، التزام به احکام شرعی در تمامی فعالیت ها و رعایت حقوق الناس(حقوق مردم) از ارکان بنیادین این فعالیت ها محسوب می شوند.
کارکردهای محوری تشکیلات اسلامی، فراتر از کنش های فردی، شامل ایجاد وحدت و انسجام، افزایش تعاون و تسهیل مدیریت امور جامعه در مقیاس وسیع است. این ساختارها، بستری برای تربیت نیروهای متخصص و متعهد، و کانالی برای مشارکت عمومی در راستای اهداف الهی فراهم می آورند. در مقایسه با کار فردی، فعالیت سازمان یافته می تواند اثربخشی و دامنه تاثیرگذاری بیشتری داشته باشد، هرچند هیچ گاه جایگزین مسئولیت های فردی نخواهد بود.
با این حال، کار تشکیلاتی از منظر شرعی دارای حدود و ثغور مشخصی است. شفافیت کامل در عملکرد، پاسخگویی به مراجع شرعی و مردم، اجتناب از تحجر و التقاط (افراط و تفریط فکری)، و دوری از مصلحت گرایی افراطی که منجر به نادیده گرفتن اصول می شود، از الزامات اساسی هستند. هدف نهایی باید همواره حفظ و تقویت عدالت و ارزش های متعالی اسلامی باشد، نه صرفا بقای تشکیلات.
چالش های احتمالی این حوزه نیز کم نیستند؛ از جمله خطر فساد اداری، گرایش به قدرت طلبی و بوروکراسی مفرط که سازمان را از اهداف اصلی خود دور می کند. راهکار مقابله با این چالش ها نیازمند نظارت فقاهی مستقل، استقرار یک ساختار شفاف و پاسخگو، و مهم تر از همه، ایجاد فرهنگ تربیت مستمر اعضا است. این تربیت باید بر مبنای اصول اسلامی باشد تا اعضا همواره خود را متعهد به ارزش ها و نه فقط به منافع سازمانی ببینند.
در نهایت، موفقیت یک نظام تشکیلاتی منسجم در اسلام، در گرو انطباق کامل آن با مبانی دینی و رعایت دقیق خطوط قرمز شریعت است. با این رویکرد، کار تشکیلاتی نه تنها ابزاری برای تحقق اهداف الهی می شود، بلکه خود نیز به نمونه ای از حاکمیت ارزش های اسلامی در عمل بدل خواهد شد.

🖋️ عماد خدمتگزار 

دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق عمومی و پژوهشگر اندیشه ی سیاسی اسلام.