جایگاه قانون گذاری و دستورالعمل ها در توسعه مهندسی ارزش در ایران

جایگاه قانون گذاری و دستورالعمل ها در توسعه مهندسی ارزش در ایران

✍️ به قلم هادی زرقانی | گروه ساختمانی زرقانی

مقدمه: چرا قانون گذاری در مهندسی ارزش اهمیت دارد؟

در دوران رکود اقتصادی، کمبود منابع عمومی و تاکید بر بهره وری در پروژه های زیرساختی، نیاز به ابزارهایی همچون مهندسی ارزش (VE) بیش از هر زمان دیگر احساس می شود. این روش که بر اساس شناسایی و ارتقاء کارکردهای ضروری با کمترین هزینه عمل می کند، یکی از مهم ترین ابزارهای مدیریت هزینه و کیفیت پروژه هاست.

اما علیرغم تجربه های موفق در برخی پروژه ها، مهندسی ارزش هنوز در ایران به یک فرهنگ یا الزام فراگیر تبدیل نشده است. دلیل این امر را باید در نبود زیرساخت های قانونی، مقررات مشخص و دستورالعمل های الزامی جست وجو کرد.

۱. خلا قانونی و نبود الزام حقوقی

بر خلاف کشورهایی مانند آمریکا، ژاپن و کانادا که مهندسی ارزش در آن ها الزام قانونی دارد (برای مثال، در آمریکا اجرای مهندسی ارزش برای پروژه های فدرال بالای ۵۰ میلیون دلار الزامی است)، در ایران تاکنون هیچ قانون صریح و الزام آور در این زمینه تصویب نشده است.

برخی اشاره های پراکنده در اسناد بالادستی مانند:

• بندهایی از برنامه ششم توسعه
• سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی
• برخی آیین نامه های ابلاغی سازمان برنامه و بودجه

همگی در حد توصیه یا عبارت های کلی باقی مانده اند و فاقد ضمانت اجرایی روشن هستند.

۲. ناهماهنگی در دستورالعمل ها و نهادهای مسئول

در حال حاضر، نهادهایی چون:

• شهرداری تهران و کلان شهرها
• وزارت راه و شهرسازی
• سازمان برنامه و بودجه
• شرکت های زیرمجموعه قرارگاه خاتم یا مپنا
• برخی شرکت های نفت و گاز

تجربه هایی از اجرای مهندسی ارزش دارند. اما هیچ رویه یا دستورالعمل استاندارد یکپارچه در سطح ملی برای این موضوع تعریف نشده است. این ناهماهنگی، نه تنها باعث سردرگمی کارفرمایان و مشاوران می شود، بلکه در بسیاری از پروژه ها، موجب موازی کاری، اتلاف زمان و سوءتفاهم میان ذی نفعان می گردد.

۳. نبود نظام اعتباردهی و گواهی صلاحیت در VE

یکی از عوامل کلیدی در پیشرفت مهندسی ارزش در کشورهای توسعه یافته، وجود نهادهای اعتباربخش است. برای مثال:

• Certified Value Specialist (CVS) در آمریکا
• موسسات VE در اروپا و ژاپن

اما در ایران هنوز نهاد رسمی و شناخته شده ای برای صدور گواهینامه ی حرفه ای، رتبه بندی مشاوران VE یا تعیین صلاحیت تیم های اجرایی وجود ندارد. نبود این زیرساخت، موجب شده که گاهی افراد بدون دانش کافی، با عناوینی مانند "ارزیاب ارزش" وارد پروژه ها شوند و حتی باعث تخریب وجه این روش علمی گردند.

۴. فرصت های از دست رفته در شهرداری تهران

شهرداری تهران به عنوان یکی از بزرگ ترین کارفرمایان پروژه های عمرانی کشور، می توانست پیشتاز نهادینه سازی مهندسی ارزش باشد. با این حال:

• پروژه های بزرگ مانند پل صدر، بزرگراه امام علی و خطوط مترو، بدون استفاده ی موثر از روش VE اجرا شده اند.
• تلاش هایی برای ایجاد کمیته های بهبود و تحلیل عملکرد در برخی مناطق انجام شد، اما به دلیل نبود الزام، آموزش سازمانی و چارچوب اجرایی مشخص، این طرح ها یا متوقف شدند یا بی اثر ماندند.

این در حالی است که نهادهایی مانند قرارگاه خاتم و گروه مپنا، با رویکرد نیمه خصوصی، موفق شده اند مهندسی ارزش را به بخشی از روال داخلی تصمیم سازی خود تبدیل کنند.

۵. پیشنهادهای راهبردی برای قانون گذاری و نهادسازی در مهندسی ارزش

با توجه به چالش ها و ظرفیت های موجود، پیشنهادهای زیر قابل ارائه است:

الف) قانون گذاری و الزامات حاکمیتی

• تصویب یک قانون ملی مهندسی ارزش در مجلس یا درج صریح آن در برنامه هفتم توسعه
• الزام انجام فرآیند VE در تمامی پروژه های دولتی و شهرداری های بزرگ با بودجه بالای ۵۰ میلیارد تومان
• الحاق VE به قوانین مناقصات، شرح خدمات مشاور و آیین نامه های اجرایی پروژه ها

ب) تدوین دستورالعمل های تخصصی

• ابلاغ «راهنمای ملی اجرای مهندسی ارزش» توسط سازمان برنامه و بودجه یا شورای عالی فنی کشور
• تهیه نسخه های اختصاصی برای نهادهایی مثل شهرداری تهران، وزارت راه، وزارت نیرو، وزارت نفت و شرکت های تابعه

پ) ایجاد نهاد تخصصی و نظام رتبه بندی

• راه اندازی «مرکز ملی مهندسی ارزش ایران» برای آموزش، اعتباردهی و تدوین استانداردها
• تعریف نظام رتبه بندی برای مشاوران و پیمانکاران دارای تجربه در VE

نتیجه گیری

مهندسی ارزش فقط یک ابزار فنی نیست، بلکه تفکر راهبردی در بهره وری و تصمیم سازی پروژه هاست. اما تا زمانی که از مسیر قانون گذاری، ساختار اجرایی و نهادسازی وارد بدنه ی رسمی مدیریت پروژه های کشور نشود، نمی توان از آن انتظار تحول واقعی داشت.

ایران در آستانه ی نوسازی بسیاری از زیرساخت هاست؛ این نوسازی اگر قرار است بهره ور، مقرون به صرفه و هوشمندانه باشد، باید با پشتوانه ی قانونی و سازمانی برای مهندسی ارزش همراه شود.