پیوند علوم پزشکی و حقوق خانواده: چالش ها و چشم اندازهای نوین در دنیای امروز

بسم الله الرحمن الرحیم :

پیوند علوم پزشکی و حقوق خانواده: چالش ها و چشم اندازهای نوین در دنیای امروز

امروزه مرزهای میان علوم پزشکی و حقوق خانواده به طرز چشمگیری در حال کمرنگ شدن است. پیشرفت های روز افزون پزشکی در حوزه های ژنتیک، باروری و فناوری های مرتبط با سلامت، مسائل حقوقی پیچیده ای را پیش روی نظام های قضایی کشورها قرار داده است. در قلب این تحولات، مسائل مربوط به تولیدمثل و فناوری های کمک باروری قرار دارد. تکنیک هایی مانند IVF، رحم اجاره ای، انجماد تخمک و اسپرم و حتی امکان ویرایش ژنتیکی جنین، پرسش های بنیادینی درباره تعریف والدین، نسب و تابعیت ایجاد کرده اند. این تعامل عمیق بین دو حوزه ظاهرا متمایز، نیازمند تدبیری اساسی در بسیاری از مفاهیم حقوق خانواده است وقتی کودکی از طریق اهدای تخمک و اسپرم و رحم جایگزین متولد می شود، چگونه می توان والدین قانونی او را مشخص کرد؟ آیا مادر ژنتیکی اولویت دارد یا مادر زیستی یا مادر اجتماعی که جنین را پرورش داده است؟ این چالش ها نشان می دهد که قوانین موجود خانواده پاسخگوی پیچیدگی های عصر حاضر نیستند خداوند در قرآن کریم می فرمایند : "ولقد کرمنا بنی آدم" (اسراء/۷۰) - این آیه شریفه بر کرامت ذاتی انسان تاکید می ورزد، سنگ بنای نگرش اسلامی به حقوق خانواده است. در عصر حاضر که پیشرفت های پزشکی مرزهای حقوق خانواده را جابه جا کرده، بازگشت به این اصل قرآنی می تواند راهگشای بسیاری از چالش ها باشد. " در آیه 189 سوره اعراف می فرماید: هو الذی خلقکم من نفس واحده وجعل منها زوجها لیسکن الیها" (اعراف/۱۸۹) - این آیه ما را به تامل در مورد برخی فناوری های نوین باروری فرا می خواند. امروزه برخی روش ها اگرچه به حل مشکل ناباروری کمک می کنند، اما پیاده سازی آن و اجرای نامطلوب آن گاه حریم مقدس خانواده را مخدوش می سازند. قرآن با بیان "والذین هم لفروجهم حافظون * الا علی ازواجهم" (مومنون/۵-۶)، چهارچوب روشنی برای روابط زناشویی ترسیم می کند که باید مبنای هرگونه مداخله پزشکی قرار گیرد . حوزه دیگری که نیازمند همکاری نزدیک پزشکی و حقوق است، مسئله سلامت روان و تاثیر آن بر نهاد خانواده است. تشخیص های روانپزشکی مانند اختلالات شخصیت، اعتیاد یا بیماری های روانی شدید می توانند تاثیر مستقیمی بر مسائلی مانند صلاحیت والدین، حق حضانت و حتی توانایی فرد برای ازدواج داشته باشند. نظام حقوقی باید بتواند با اتکا به یافته های علمی پزشکی، تصمیم هایی بگیرد که هم از حقوق افراد محافظت کند و هم مصلحت خانواده و جامعه را در نظر بگیرد

خداوند در آیه 21 سوره روم می فرماید:

"ومن آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها" (روم/۲۱) - این آیه نشان می دهد که خانواده محل سکونت و آرامش است. رویکردهای روان شناسی و روانپزشکی مدرن گاه با تجویز سریع طلاق، این سکونتگاه را متزلزل می کنند. در مقابل، قرآن کریم توصیه می کند: "وان تعفوا وتصفحوا وتغفروا فان الله غفور رحیم" (تغابن/۱۴). البته این به معنای نادیده گرفتن موارد حاد مانند خشونت خانگی نیست که قرآن در مورد آن هشدارهای لازم را داده است: "ولا تمسکوهن ضرارا لتعتدوا" (بقره/۲۳۱).

بزرگواران یکی از حساسترین حوزه های تعامل پزشکی و حقوق خانواده، مسئله رضایت آگاهانه در امور پزشکی است. وقتی صحبت از درمان های باروری، آزمایش های ژنتیک یا مداخلات پزشکی روی کودکان می شود، چه کسی حق تصمیم گیری دارد؟ تا چه حد والدین می توانند برای فرزندان خود تصمیم بگیرند؟ این پرسش ها مرزهای جدیدی بین حقوق فردی و خانوادگی ترسیم می کنند.

خداوند در آیه 155 سوره بقره می فرماید:

"ولنبلونکم بشیء من الخوف والجوع ونقص من الاموال والانفس" (بقره/۱۵۵) - این آیه به ما یادآوری می کند که آزمایش های الهی شامل بیماری و کهولت نیز می شود در حالیکه پزشکی مدرن بر حق مردن (اتانازی) تاکید می ورزد و در برخی کشورها بر روی کودکان نیز اعمال می شود. همراهان گرامی اسلام عزیز با محوریت حق حیات چهارچوب های روشنی درباره تصمیم گیری پایان زندگی ارائه می دهد. در مواجهه با مسائل پایان زندگی، قرآن بر صبر و شکیبایی تاکید دارد: "یا ایها الذین آمنوا اصبروا وصابروا" (آل عمران/۲۰۰). بنابراین رویکردهایی مانند اتانازی که در پزشکی مدرن مطرح می شوند، با این مبانی ناسازگارند.

بازگشت به اصول دینی: راه نجات انسان سرگشته عصر مدرن

بدون شک پیشرفت های پزشکی نوین موهبت های ارزشمندی برای بشریت به ارمغان آورده است. تشخیص زودهنگام بیماری ها، درمان ناباروری برای زوج های نازا، کاهش آلام بیماران صعب العلاج و افزایش امید به زندگی از جمله دستاوردهای قابل تقدیر این علم هستند که با اهداف عالیه شریعت اسلامی در حفظ نفس و تکریم انسان همسو می باشد. فناوری های نوین در بسیاری موارد به تحکیم بنیان خانواده کمک کرده اند، امکان فرزندآوری را برای زوج های محروم فراهم نموده اند و با کاهش رنج بیماری ها، فرصت های بیشتری برای رشد معنوی و اجتماعی افراد ایجاد کرده اند. این جنبه های مثبت، زمانی ارزشمندتر می شوند که در چارچوب ارزش های اخلاقی و دینی به کار گرفته شوند و به جای تضعیف نهاد خانواده، استحکام و تعالی آن را موجب شوند. در این راستا راهکاری متعادل تحت عنوان تلفیق دانش پزشکی با حکمت دینی برای دستیابی به راه حلی متعادل، پیشنهاد می شود

محققان ارجمند در پایان باید تاکید نمایم که "الا بذکر الله تطمئن القلوب" (رعد/۲۸). تنها با بازگشت به اصول دینی است که می توان در طوفان تحولات پزشکی مدرن، آرامش و تعادل را حفظ کرد. فقه بی بدیل شیعه با تکیه بر آیات قرآن و سیره معصومین علیهم السلام می تواند پاسخی متعادل به چالش های پیش رو ارائه دهد، به شرط آنکه "وکذلک جعلناکم امه وسطا" (بقره/۱۴۳) را همواره مد نظر داشته باشیم. این همان راه میانه ای است که هم از پیشرفت های علمی بهره می برد و هم حریم خانواده را به عنوان "متاع الغرور" (آل عمران/۱۸۵) نمی شناسد، بلکه آن را مامنی برای آرامش و رشد معنوی می داند . در پایان باید گفت که چینش مرز علوم پزشکی و حقوق خانواده یک ضرورت اجتناب ناپذیر در جهان امروز است. نظام های حقوقی باید با بهره گیری از آخرین دستاوردهای پزشکی، چارچوب های قانونی مستحکم و پیش بینی پذیری طراحی کنند. از سوی دیگر، متخصصان پزشکی نیز باید با آگاهی از پیامدهای حقوقی اقدامات خود، گام بردارند. تنها از طریق این گفت وگوی میان رشته ای است که می توان به راه حل های متعادل و عادلانه ای دست یافت که هم از پیشرفت های علمی حمایت کند و هم از ارزش های اسلامی و انسانی و خانوادگی محافظت نماید.Top of FormBottom of Form

Top of Form

در مواجهه با این چالش ها، لازم است به جای شیفتگی یکسویه به پیشرفت های پزشکی، نگاهی آینده ساز و متعادل داشته باشیم. فقه شیعه با تکیه بر سیره معصومین علیهم السلام همواره بر اصل "احتیاط" تاکید داشته است. امام صادق علیه السلام می فرمایند: "دع ما یریبک الی ما لا یریبک" - آنچه در آن تردید داری رها کن و به آنچه تردید نداری روی آور. مخاطبان ارجمند این حکمت عمیق، درس بزرگی برای مواجهه با فناوری های نوین پزشکی است. آیا زمان آن نرسیده که به جای شتاب بی امان به سوی ناشناخته ها، توقفی کنیم و از خود بپرسیم: این همه شتاب برای چیست؟

در حالی که نظام پزشکی مدرن، پیشرفت را صرفا در تسلط بر طبیعت ، اسلام پیشرفت واقعی را در تقرب به خداوند و حفظ کرامت انسانی می جوید. آیا بهتر نیست به جای پذیرش بی قید و شرط تمامی فناوری های پزشکی، معیارهای الهی را مبنای عمل قرار دهیم؟ شاید زمان آن رسیده که با تامل در سیره معصومین علیهم السلام، راه میانه و متعادلی را برگزینیم که هم از مواهب علم نوین بهره برد و هم ارزش های الهی را پاس داشت.

و من الله التوفیق ... .