قهوه خانه ها، کاریکاتورها و شب نامه ها در مشروطه بوشهر(به روایت اسناد بریتانیا)

در روزگاری که بندر بوشهر یکی از دروازه های ورود اندیشه های نو به ایران بود، نسیم مشروطه نیز به این بندر رسید و قهوه خانه ها به کانون های گرم گفتگو و خبر تبدیل شدند. صدای خواندن روزنامه، نقل شایعات و بحث های داغ سیاسی در این مکان ها، افکار عمومی را شکل می داد و روح مشروطه خواهی را زنده نگه می داشت.

با وجود آن که روزنامه طلوع به سردبیری عبدالحمید خان متین السلطنه نخستین روزنامه فکاهی ایران پیش از مشروطه در بندر بوشهر تنها در شش یا هفت شماره منتشر و سپس توقیف شد، و سردبیر آن نیز در دفتر کارش به دست اعضای «کمیته مجازات» به قتل رسید، انتشار کاریکاتور، اعلامیه و شب نامه ها در جریان مشروطه همچنان ادامه یافت.

در بندر بوشهر، قهوه خانه ها از مراکز مهم تبادل اخبار و اطلاعات در عصر مشروطه بودند. خواندن روزنامه ها و بازگو کردن اخبار در این مکان ها، تاثیر چشمگیری بر شکل گیری و جهت گیری افکار عمومی داشت.

گزارش های موجود در اسناد بریتانیا، که به کوشش نمایندگی سیاسی بریتانیا مقیم خلیج فارس و بندر بوشهر گردآوری شده، تصویری روشن از این تحولات ارائه می دهد. این گزارش ها از سوی بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر در قالب کتابی با عنوان “مشروطیت جنوب ایران به روایت بالیوز بریتانیا” با ترجمه ماندگار استاد حسن زنگنه منتشر شده است. این مجموعه، حاوی نکات مهمی درباره رخدادهای مشروطه در قهوه خانه های بندر بوشهر و نقش آن ها در فضای سیاسی و اجتماعی آن روزگار است.

اسناد به جامانده نشان می دهد که چگونه قهوه خانه های بندر بوشهر سنگرهای کوچک اعتراض و آزادی خواهی بودند. این گزارش ها با جزئیات، حال و هوای آن روزها را روایت می کنند؛ روزهایی که در آن، یک کاریکاتور یا یک اعلامیه، می توانست موجی از گفتگو و هیجان سیاسی در شهر برپا کند.

چنانچه نصب یک کاریکاتور در شهر بوشهر که نخستین بار در مجله انگلیسی Punch در تابستان ۱۹۰۸ منتشر شد، موجب گسترش ناآرامی ها در شهر گردید.

گفتنی است این مجله در دوره انقلاب مشروطه ایران (۱۹۰۶–۱۹۱۱) فعال بود و کاریکاتورهای سیاسی اش در سراسر جهان از جمله ایران دست به دست می شد.

اگر بخواهیم رویدادهای بوشهر را در بستر کلی انقلاب مشروطه بررسی کنیم، می بینیم که این شهر با وجود فاصله جغرافیایی از پایتخت، در فضای سیاسی کشور حضوری فعال داشت و بسیاری از الگوهای رفتاری شهرهای بزرگ تر را تکرار می کرد.

همانند تهران، تبریز و اصفهان، قهوه خانه ها و بازار در بندر بوشهر به محل نصب شب نامه ها و اعلامیه های سیاسی تبدیل شد. این مکان ها نه فقط محل گردهمایی مردم، بلکه رسانه غیررسمی جنبش مشروطه خواهی بودند. تشکیل انجمن محلی در بوشهر و واکنش تند مخالفان به اساسنامه آن، یادآور منازعات مشابه انجمن های ایالتی در تهران و تبریز است که بر سر حدود اختیارات و مشروعیتشان بحث های داغی وجود داشت.

همچنین، بندر بوشهر همبستگی خود را با مراکز مقاومت مانند تبریز نشان داد؛ دعوت به جمع آوری کمک مالی برای مجاهدان و خودداری از پرداخت مالیات، همان روشی بود که در شهرهایی چون رشت و اصفهان نیز برای فشار به حکومت مرکزی به کار گرفته شد.

رقابت های شخصی و اقتصادی در بوشهر نقش پررنگی داشت. نزاع میان حاج عبدالرسول (رئیس التجار) و حاج سیدمحمدرضا کازرونی که با ابزار اتهام اخلال گری و دخالت پلیس همراه شد، نمونه ای از پیوند منافع تجاری و کشمکش سیاسی است. چنین پدیده ای در شهرهای تبریز و رشت نیز دیده می شد، اما در بندر بوشهر به دلیل موقعیت بندری و نقش تجارت خارجی، حساس تر بود.

تفاوت مهم بندر بوشهر با مراکز اصلی مشروطه در شدت خشونت و شیوه مبارزه بود. در حالی که تبریز شاهد جنگ شهری، محاصره و مقاومت مسلحانه بود، در بندر بوشهر درگیری ها بیشتر در سطح تهدید، تبعید و نبرد تبلیغاتی باقی ماند. همچنین، بندر بوشهر به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی اش، بیش از دیگر شهرها تحت تاثیر روابط خارجی بود. همچنین استفاده از کاریکاتور مجله انگلیسی پانچ برای تمسخر شاه، نشان می دهد که جریان مشروطه خواهی در بوشهر پیوند مستقیم تری با فضای رسانه ای و دیپلماتیک بین المللی داشت.

در مجموع، بندر بوشهر در انقلاب مشروطه نقش یک حلقه ارتباطی و پیام رسان را ایفا کرد. این شهر بیش از آنکه میدان نبرد مسلحانه باشد، عرصه جنگ روانی و رسانه ای علیه استبداد بود، و به واسطه بندر بودن، پلی میان مشروطه خواهان داخلی و جهان بیرون محسوب می شد.

گزارش های بریتانیا:

بوشهر – ۱۳ تا ۲۰ ژانویه ۱۹۰۷

بامداد روز هفدهم، اعلامیه هایی بر سردر قهوه خانه ها و دیگر اماکن نصب شد که در آن، رفتار «علم الهدی» و برخی دیگر از روحانیون تقبیح شده بود. حکمران، بلافاصله پس از اطلاع، دستور جمع آوری این اعلامیه ها را صادر کرد.

بوشهر – ۲۱ تا ۳۰ ژانویه ۱۹۰۷

ر روز ۳۰ ژانویه، شعارها و اعلامیه هایی بر در دفتر حاج عبدالرسول، قهوه خانه ها و مکان های دیگر نصب گردید. روز بعد (۳۱ ژانویه)، نامه ای تهدیدآمیز به دفتر او انداخته شد که هشدار می داد در صورت ادامه برگزاری جلسات انجمن محلی در منزلش، کشته خواهد شد.

در این نامه همچنین اساسنامه انجمن محلی «نامتعارف» خوانده شده بود و تاکید می کرد که مردم – به دلیل محرومیت از آزادی رای – آن را به رسمیت نخواهند شناخت.

نویسندگان نامه افزوده بودند که در حال مکاتبه با تهران هستند. پس از این رویداد، انجمن محلی فورا در منزل «صدرالاسلام» تشکیل جلسه داد. گزارش ها حاکی است که کارگزار – که تا ورود حکمران جدید وظایف حکمرانی را بر عهده داشت – پس از اطلاع از این نامه، مکاتبه ای شدیداللحن برای سید مرتضی ارسال کرد.

بوشهر – ۳ مارس ۱۹۰۷
در هفته گذشته، پلیس محلی با شرایطی نگران کننده مواجه بود. علت اصلی، توطئه ای علیه حاج عبدالرسول – نماینده تجار و بانک ملی – بود که به وسیله رقیبش، حاج سید محمدرضا، و با همکاری سردبیر روزنامه مظفری، سازمان دهی شده بود. روز ۲۴ همان ماه، «علی آقا» – از نزدیکان حاج عبدالرسول – به دستور حکمران دستگیر، فلک و سپس از بوشهر تبعید شد. اتهام او، اخلال گری، تهدید در ملاعام در قهوه خانه و ایجاد آشوب عنوان شد.

بوشهر – ۱۲ مه ۱۹۰۷
روز هشتم این ماه، در یکی از قهوه خانه ها، اعلامیه ای اهانت آمیز علیه علم الهدی، سید مرتضی اهرمی و هوادارنشان توزیع شد. گمان می رود این اعلامیه توسط طرفداران امام جمعه و به عنوان واکنشی به اقدامات مخالفانش منتشر شده باشد. پیش بینی می شد این اقدام، پیامدهای نامطلوبی در پی داشته باشد.

بوشهر – ۸ نوامبر ۱۹۰۸
دو شب پیش، شعارنوشته هایی در بازار و قهوه خانه ها نصب شد که از مردم می خواست برای انقلابیون تبریز کمک مالی گردآوری کرده و از پرداخت مالیات به دولت ایران خودداری کنند. این نوشته ها جمع آوری و به حکمران تحویل داده شد.

بوشهر – پس از کودتای محمدعلی شاه (۱۹۰۸)
براساس گزارش های بالیوز بریتانیا، پس از کودتای محمدعلی شاه و گسترش ناآرامی ها در سراسر کشور، نسخه هایی از تلگراف علمای نجف در محکومیت کودتا در چند خیابان بوشهر نصب شد. همچنین یک نسخه از کاریکاتور مجله پانچ (Punch) که شاه را در حال بستن مجلس نشان می داد، در شهر آویخته شده بود.

بنابراین بندر بوشهر در مشروطه صحنه درگیری هایی بود که بیشتر در سطح تبلیغاتی و روانی جریان داشت، با تاثیرپذیری از روابط تجاری و نفوذ خارجی!

این تفاوتی آشکار با تبریز (میدان جنگ مسلحانه) یا تهران (کشمکش مستقیم با حکومت مرکزی) دارد. با این حال، بندر بوشهر هم مثل شهرهای بزرگ تر بخشی از شبکه همبستگی مشروطه خواهان بود و از ابزارهای مشابه — به ویژه قهوه خانه به عنوان رسانه سیاسی استفاده می کرد.