سرمایه عاطفی در مدیریت آموزشی: پیشران پنهان در انگیزش و ماندگاری نیروی انسانی

چکیده

در دو دهه اخیر که در جایگاه های مختلف آموزشی از تدریس در کلاس درس تا مسئولیت در حوزه های اداری، در بطن مدارس شهرستان پیشوا حضور داشته ام، همواره یک مولفه ناپیدا اما اثرگذار را در پویایی یا فرسایش نیروی انسانی مشاهده کرده ام: سرمایه عاطفی. در بسیاری از موارد، آنچه موجب تعلق، انگیزش، یا بالعکس خستگی و ترک خاموش همکاران شده، نه مسائل مادی یا آیین نامه ای، بلکه کیفیت روابط انسانی درون مدرسه و ادارات بوده است. یادداشت حاضر، با نگاهی از درون میدان عمل، به تحلیل نقش سرمایه عاطفی به عنوان پیشران پنهان در انگیزش و ماندگاری منابع انسانی در مدارس منطقه می پردازد؛ با تاکید بر تجربه زیسته، واقعیت های مدیریتی، و بستر اجتماعی-فرهنگی شهرستان پیشوا در استان تهران (شهرستان های استان تهران)

۱. مقدمه

شهرستان پیشوا با دارا بودن بافتی مذهبی، فرهنگی، و ترکیبی از نیروهای جوان و باتجربه در کادر آموزشی، همواره بستری حساس برای شکل گیری ارتباطات حرفه ای و انسانی در مدارس بوده است. آنچه در بازدیدها، جلسات مدیران، گفت وگوهای چهره به چهره و حتی پیام های غیررسمی مشاهده می شود، نشان می دهد که روح مدرسه، فراتر از تجهیزات و شاخص های ظاهری، در کیفیت روابط عاطفی میان مدیر، معلم و سایر کارکنان تجلی می یابد.

سرمایه عاطفی، در چنین فضایی، نه یک مفهوم انتزاعی بلکه یک واقعیت حیاتی است که با ماندگاری نیرو، اشتیاق به تدریس و مشارکت، و حتی هویت حرفه ای معلمان در پیوند است. مدارس ما، به ویژه در مناطق کم برخوردار یا پرتراکم، بیش از هر چیز نیازمند روابطی هستند که در آن «درک شدن»، «دیده شدن» و «احترام متقابل» جاری باشد.

۲. سرمایه عاطفی چیست و چرا در مدرسه مهم است؟

سرمایه عاطفی (Emotional Capital)، آن بخش نامرئی از دارایی های سازمانی است که در ارتباطات انسانی، احساس اعتماد، درک، همدلی و پذیرش خلاصه می شود. این سرمایه در مدارس، در لحظاتی همچون گوش دادن بدون قضاوت به همکار، حمایت کردن از معلمی خسته، احترام به نظر خدمتگزار، و حتی در نوع برخورد مدیر با همکاران اجرایی و آموزشی نمود می یابد.

در تجربه روزمره ام دیده ام که دو مدرسه با امکانات مشابه، صرفا به خاطر سبک رفتاری متفاوت مدیر، دو فضای کاملا متضاد دارند: در یکی، پویایی، همدلی و تلاش تیمی موج می زند؛ و در دیگری، بی تفاوتی، فرسایش و بی انگیزگی غالب است. این تفاوت، دقیقا در میزان و کیفیت سرمایه عاطفی نهفته است.

۳. سرمایه عاطفی چگونه انگیزش می آفریند؟

مدیری که صرفا در نقش مامور اجرای بخشنامه ها ظاهر می شود، ممکن است ساختار را نگه دارد؛ اما روح سازمان را از دست می دهد. در مقابل، مدیری که وقت می گذارد، با همکارانش صادقانه حرف می زند، خطای انسانی را با رافت می بیند و برای شنیدن دغدغه ها وقت می گذارد، به طور طبیعی زمینه ساز انگیزش پایدار می شود.

مطالعات (Bakker & Demerouti, 2017؛ حاجی بابایی و محمدی، ۱۳۹۸) و همچنین تجربیات شخصی ام از مدارس شهرستان پیشوا نشان می دهد که احساس دیده شدن، حمایت عاطفی و اعتماد درون سازمانی از مهم ترین پیش نیازهای ایجاد انگیزش شغلی هستند.

۴. سرمایه عاطفی و ماندگاری نیروی انسانی

در سال های اخیر، پدیده «ترک خاموش» یا «حضور فیزیکی و غیبت روانی» در برخی همکاران مشاهده شده است. این وضعیت، غالبا ریشه در ناامیدی های عاطفی، احساس بی ارزشی، یا بی تفاوتی در مواجهه با مدیر یا فضای کلی مدرسه دارد.

در شهرستان پیشوا که بسیاری از معلمان به دلیل ریشه های خانوادگی، تعهد فرهنگی یا محدودیت های جغرافیایی، مایل به ماندن هستند، مدیریت هوشمندانه سرمایه عاطفی می تواند اصلی ترین راه حل برای حفظ منابع انسانی باشد.

همکارانی را به یاد دارم که علی رغم حقوق اندک یا فشار کاری بالا در مدارس غیردولتی، فقط به دلیل روابط صمیمی و قدرشناسی مدیر، با اشتیاق مانده اند و در برابر سختی ها مقاوم بوده اند. این وفاداری، محصول مستقیم یک «مدیریت انسانی» است.

۵. نتیجه گیری و پیشنهادها

سرمایه عاطفی، آن بخشی از قدرت سازمانی است که در چارت های رسمی دیده نمی شود، اما در بقا و بالندگی مدرسه نقش تعیین کننده دارد. اگر می خواهیم سازمان آموزش و پرورش، به ویژه در مناطق با چالش های خاص همچون شهرستان پیشوا، پویا، انسانی و ماندگار بماند، باید سرمایه عاطفی را نه به عنوان یک مزیت، بلکه به مثابه یک ضرورت مدیریتی ببینیم.

پیشنهادها:

• طراحی و اجرای کارگاه های «مدیریت عاطفی» برای مدیران مدارس منطقه

• سنجش سرمایه عاطفی مدارس در ارزیابی عملکرد مدیران

• ثبت و شناسایی مدیران الهام بخش و الگوسازی از سبک رفتاری آنان

• تقویت نظام های ارتباطی غیررسمی (فضاهای گفت وگو، گوش دادن فعال، همدلی سازمانی)

• تعریف سرمایه عاطفی به عنوان یکی از شاخص های ارزیابی مدارس در سطح منطقه ای