کتاب ترمینولوزی حقوق کیفری دوره ۸ جلدی دکتر حسام الدین رحیمی
کتاب ترمینولوزی حقوق کیفری
دوره 8 جلدی
دکتر حسام الدین رحیمی
حقوق کیفری به عنوان یکی از مهم ترین شاخه های علم حقوق، همواره بازتابی از نیاز جوامع به نظم، عدالت و مقابله با رفتارهای آسیب زا بوده است. حقوق کیفری سازوکاری را برای تعیین اعمال مجرمانه، تبیین مسئولیت کیفری، و تحمیل مجازات های متناسب به منظور حمایت از ارزش های بنیادین هر جامعه فراهم می کند.
در طول تاریخ، تحول در نظام کیفری اغلب نتیجه ی تحولات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بوده است. امروزه حقوق کیفری نه تنها بر جنبه های سرکوبگرانه و بازدارنده تاکید دارد، بلکه اهداف پیشگیرانه، بازپرورانه و حتی حمایت از حقوق بزه دیده نیز مورد توجه قرار گرفته است. این رویکرد چندبعدی، حقوق کیفری را به دانشی پویا و پاسخگو بدل کرده است.
نظام کیفری در کشورهای مختلف متاثر از اصول حقوق بشر، اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها، اصل شخصی بودن مسئولیت کیفری، منع مجازات های غیرانسانی و حق بر دادرسی عادلانه است. این اصول موجب می شوند که آزادی های فردی و کرامت انسانی در متن نظام جزایی صیانت شوند.
از سوی دیگر، گسترش جرایم فراملی همچون قاچاق انسان، پولشویی، جرایم رایانه ای و تروریسم، چالش های نوینی را فراروی حقوق کیفری نهاده و لزوم بروز رسانی قوانین و همکاری های بین المللی را دوچندان ساخته است. بر این مبنا، حقوق کیفری صرفا ابزاری برای مجازات مجرمین نیست، بلکه تکیه گاهی برای تامین امنیت، تحقق عدالت و حفظ سلامت جامعه محسوب می شود.
در نهایت، توجه هم زمان به عناصر مادی، معنوی و قانونی جرم، لزوم رعایت آیین دادرسی منصفانه و اهمیت نقش وکلای مدافع و قضات مستقل از مبانی مسلم حقوق کیفری مدرن به شمار می رود. پیوسته بایدکوشید میان اقتدار دولت در تعقیب و کیفر رفتارهای مجرمانه و تضمین حقوق و آزادی های شهروندان تعادل برقرار گردد، چرا که موفقیت حقوق کیفری در گرو احترام به این موازنه ظریف است.
حقوق کیفری در عصر حاضر بیش از آن که صرفا مجموعه ای از مقررات ناظر بر جرم و مجازات تلقی شود، به حوزه ای میان رشته ای تبدیل شده که پیوند وثیقی با علوم اجتماعی، فلسفه، روانشناسی و حتی اقتصاد یافته است. یکی از دگرگونی های اساسی معاصر، گذار از مفهوم سنتی «عدالت کیفری» مبتنی بر مجازات به سمت رویکردهای احیاگرانه (Restorative Justice) و پیشگیرانه بوده است؛ جریانی که با تاثیرپذیری از آموزه های حقوق بشر، در پی احیای قربانی، اصلاح مرتکب و بازآفرینی نظم اجتماعی است.
در سطح مبنایی، اصل فردی کردن مجازات ها و توجه به شخصیت بزهکار موجبات اصلاح تدریجی مفاهیم سنتی مجازات را فراهم ساخته است. قواعدی مانند اصل قانونی بودن جرم و مجازات، اصل تساوی اشخاص در برابر قانون، منع شکنجه و بازداشت غیرقانونی و لزوم دادرسی منصفانه، نه تنها معیار سنجش مشروعیت نظام کیفری بلکه ابزار تمایز آن از حکومت های اقتدارگرا محسوب می شوند.
گسترش فناوری های نوین و عرفی شدن بیم ساز ابزارهای الکترونیک، ظهور طیفی جدید از جرائم سایبری و جرائم سازمان یافته فراملی را به همراه داشته که مهارت و درک عمیق تری را در علم حقوق کیفری می طلبد. مواجهه با پدیده هایی چون پولشویی، تروریسم، قاچاق انسان و اخاذی اینترنتی، نظام های کیفری را مجبور ساخته تا همگام با استانداردهای بین المللی و اسناد فراملی (مانند کنوانسیون پالرمو و رم) خود را به روز نگاه دارند.
توسعه سیاست جنایی مشارکتی و همگرا شدن دولت ها در قالب معاضدت قضایی، تحویل مجرمین و همکاری پلیسی بین المللی، نمونه هایی از بعد فراملی حقوق جزاست. از سوی دیگر، تلاش برای تضمین حقوق بزه دیدگان و تقویت جایگاه آن ها در فرآیند دادرسی، باعث جابه جایی پارادایم سنتی تمرکز صرف بر مجرم به سوی رویکرد جامع تر شده است.
نهایتا، بایسته است که حقوق کیفری ایران ضمن برداشت واقع بینانه از بسترهای بومی و فرهنگی، بهره گیری نقادانه از دستاوردهای نظام های مدرن و نگاهی مسئولانه به اصول جهانی حقوق بشر را سرلوحه اصلاحات خود قرار دهد تا در مواجهه با چالش های پیچیده و نوظهور، پاسخگو و روزآمد باقی بماند.
اصطلاحات کلیدی حقوق کیفری
- جرم (Crime)تعریف: عملی است که قانون آن را منع و برای ارتکاب آن مجازات تعیین کرده است.
توضیح: عنصر کلیدی جرم قانونی بودن آن است؛ یعنی هیچ عملی جرم نیست مگر اینکه قانون آن را مشخص کرده باشد.
- عنصر مادی (Actus Reus)تعریف: بخش عینی و فیزیکی جرم، یعنی همان فعل یا ترک فعلی که قانون منع کرده است.
توضیح: برای وقوع جرم، تحقق عنصر مادی ضرورت دارد؛ بدون وقوع عمل خارجی، جرم محقق نمی شود.
- عنصر معنوی (Mens Rea)تعریف: نیت و اراده مجرمانه مرتکب هنگام انجام جرم.
توضیح: اثبات سوءنیت یا علم و آگاهی مرتکب، برای انتساب جرم الزامی است.
- مسئولیت کیفری (Criminal Responsibility)تعریف: تعهد قانونی شخص به تحمل پیامدهای کیفری عمل مجرمانه.
توضیح: تنها اشخاصی که اهلیت کیفری دارند (عقل، بلوغ و اختیار کافی) مسئول شناخته می شوند.
- مجازات (Punishment)تعریف: واکنش قانونی دولت در قالب رنج یا محدودیت که در پی ارتکاب جرم به مجرم تحمیل می شود.
توضیح: هدف مجازات می تواند بازدارندگی، اصلاح مجرم، جبران خسارت یا تامین امنیت باشد.
- قانونی بودن جرم و مجازات (Legality)تعریف: هیچ فعلی جرم و هیچ مجازاتی قانونی نیست مگر آنکه قبلا در قانون تصریح شده باشد.
توضیح: این اصل تضمینی برای حقوق شهروندان و مانعی برای سوء استفاده از قدرت کیفری است.
- عذر قانونی (Legal Excuse)تعریف: شرایطی که موجب رفع مسئولیت کیفری از مرتکب می شود، مانند جنون یا اکراه.
توضیح: عذرها می توانند کلی یا خاص، و تام یا ناقص باشند.
- بزه دیده (Victim)تعریف: فرد یا افرادی که به سبب ارتکاب جرم متحمل ضرر و زیان می شوند.
توضیح: حقوق بزه دیدگان امروزه به صورت جدی مورد توجه اسناد بین المللی قرار گرفته است.
- سابقه کیفری (Criminal Record)تعریف: ثبت و ضبط جرائم ارتکابی یک فرد در مراجع ذی ربط.
توضیح: سابقه کیفری می تواند بر حقوق اجتماعی و شغلی افراد تاثیرگذار باشد.
- تعلیق اجرای مجازات (Suspension of Sentence)
- تعریف: تصمیم قضایی مبنی بر عدم اجرای موقت مجازات محکوم علیه، مشروط به رعایت شرایط معین.
- توضیح: تعلیق اجرای مجازات، فرصتی برای بازاجتماعی شدن مجرم بدون اجرای بلافاصله مجازات است.
- شرکت در جرم (Complicity)
- تعریف: حضور و همکاری عمدی دو یا چند نفر در ارتکاب یک جرم.
- توضیح: شرکت می تواند به صورت اجرای مشترک عمل مجرمانه یا با تقسیم نقش ها (مانند مباشر، معاون) صورت گیرد و هریک از شرکا بنا به نقش، مسئولیت خاص دارند.
- شروع به جرم (Attempt)
- تعریف: اقدام مجرمانه ای که به دلیل موانع خارج از اراده مرتکب، به نتیجه نرسیده است.
- توضیح: قانون گذار برای برخی جرائم، صرف تلاش برای انجام جرم را نیز مستوجب مجازات می داند، حتی اگر نتیجه نهایی محقق نشود.
- قاعده منع محاکمه و مجازات مضاعف (Ne bis in idem/Double Jeopardy)
- تعریف: هیچ کس نمی تواند به خاطر عمل واحد، دوبار محاکمه یا مجازات شود.
- توضیح: هدف این اصل، حمایت از امنیت قضایی و جلوگیری از سوء استفاده در پیگرد کیفری است.
- تعدد جرم (Recidivism/Plurality of Offenses)
- تعریف: وقوع چند عمل مجرمانه از سوی یک فرد، ظرف زمان معین.
- توضیح: تعدد جرم ممکن است در میزان مجازات تاثیرگذار باشد؛ به ویژه در جرائم مستمر یا تکراری.
- مرور زمان کیفری (Statute of Limitations)
- تعریف: مدت زمانی است که پس از آن، تعقیب کیفری یا اجرای حکم دیگر امکان پذیر نیست.
- توضیح: هدف قواعد مرور زمان، حفظ امنیت حقوقی و جلوگیری از معلق ماندن سرنوشت افراد است.
- اعاده حیثیت (Restoration of Reputation)
- تعریف: بازگرداندن حقوق و اعتبار قانونی شخص پس از تحمل مجازات یا گذشت مدت مشخص از صدور حکم.
- توضیح: اعاده حیثیت فرد را از برخی محرومیت ها (مانند اشتغال به مشاغل خاص) رها می سازد.
- سطح شدت جرم (Degrees of Crime/Severity)
- تعریف: تقسیم بندی جرائم بر اساس میزان خطر، قصد، و آثار آن ها (مثلا جنایت، جنحه، خلاف).
- توضیح: این تقسیم بندی ها برای تعیین صلاحیت دادگاه و میزان مجازات اهمیت دارد.
- مجازات های تکمیلی (Supplementary/Supplemental Penalties)
- تعریف: مجازات هایی که علاوه بر مجازات اصلی برای تکمیل ضمانت اجراهای کیفری اعمال می شوند (مثلا محرومیت از حقوق اجتماعی).
- توضیح: هدف آن ها پیش گیری از تکرار جرم یا تامین امنیت اجتماعی است.
- قرار تامین کیفری (Criminal Bail Order)
- تعریف: تدبیری که مقام قضایی برای حضور متهم در مراحل دادرسی تعیین می کند.
- توضیح: قرار تامین ممکن است به صورت وثیقه، کفالت یا بازداشت موقت باشد.
- تفکیک جرائم عمومی و اختصاصی (Public vs. Specific Crimes)
- تعریف: جرائم عمومی به کلیه شهروندان مربوط اند، اما جرائم اختصاصی فقط توسط گروه معین (مثلا ماموران دولت) قابل ارتکاب هستند.
- توضیح: در قوانین موضوعه، برای برخی مشاغل و وضعیت ها جرائم اختصاصی در نظر گرفته شده است؛ مانند خیانت در امانت توسط کارمندان.
- معاونت در جرم (Complicity/Abetment)
- تعریف: یاری و ترغیب یا فراهم کردن مقدمات جرم برای مجرم اصلی بدون اینکه مستقیما مرتکب جرم شود.
- توضیح: معاون ممکن است از مجازات سبک تری نسبت به مباشر برخوردار باشد، مگر آن که قانون خلاف آن را مقرر کند.
- اظهار ندامت (Remorse/Repentance)
- تعریف: نشان دادن پشیمانی واقعی از سوی مرتکب جرم، پیش یا پس از تعقیب.
- توضیح: بروز ندامت ممکن است در فرآیند تخفیف یا تعلیق مجازات مورد توجه دادگاه قرار گیرد.
- وجه الضمان (Security/Bond)
- تعریف: وجه نقد یا مالی که توسط متهم یا شخص ثالث در قبال آزادی موقت به دادگاه سپرده می شود.
- توضیح: اگر متهم طبق تعهد در دادگاه حاضر نشود، وجه الضمان به نفع دولت ضبط خواهد شد.
- قرار بازداشت موقت (Temporary Detention Order)
- تعریف: تصمیم قضایی برای نگهداری متهم در بازداشت، تا زمان تکمیل رسیدگی؛ معمولا در جرائم سنگین یا موارد خاص.
- توضیح: صدور این قرار مشروط به وجود ادله کافی و رعایت حقوق دفاع متهم است.
- اعمال تخفیف مجازات (Mitigation of Punishment)
- تعریف: کاهش مجازات تحت شرایط قانونی، مانند همکاری مجرم، گذشت شاکی، یا احراز برخی اوضاع خاص.
- توضیح: این اقدام منعکس کننده سیاست جنایی مبتنی بر رحمت، اصلاح و پیشگیری است.
- تعلیق تعقیب (Suspension of Prosecution)
- تعریف: متوقف نمودن موقت روند تعقیب کیفری توسط مقام قضایی، اغلب به دلایل مصلحتی یا اجتماعی.
- توضیح: این تعلیق ممکن است مشروط به برخی تعهدات یا اصلاح رفتار متهم باشد.
- قرار تامین خواسته (Provisional Remedy/Preventive Order)
- تعریف: تدبیری برای تامین حقوق احتمالی شاکی (مانند توقیف اموال متهم)، تا تعیین تکلیف نهایی پرونده.
- توضیح: این قرار به جهت جلوگیری از تضییع حق بزه دیده وضع می شود.
- جرائم قابل گذشت (Pardonable/Private Complaints)
- تعریف: جرائمی که با رضایت یا گذشت شاکی، تعقیب یا اجرای مجازات آن متوقف می شود.
- توضیح: بیشتر در جرائم با ماهیت خصوصی مثلا توهین یا ضرب جزئی قابل مشاهده است.
- صلاحیت ذاتی (Substantive Jurisdiction)
- تعریف: صلاحیت دادگاه نسبت به نوع جرم یا شخصیت مرتکب، همانند صلاحیت دادگاه کیفری یک یا اطفال.
- توضیح: رعایت صلاحیت ذاتی شرط صحت رسیدگی است و تخلف از آن موجب بطلان تصمیمات می شود.
- اصل برائت (Presumption of Innocence)
- تعریف: فرض بی گناهی متهم تا زمانی که جرم او در دادگاه صالح و با رعایت تشریفات قانونی، اثبات نشده باشد.
- توضیح: این اصل از ارکان دادرسی عادلانه و ستون حقوق دفاع فردی است.