رعد و برق و عوارض ناشی از برخورد آن

26 تیر 1404 - خواندن 12 دقیقه - 66 بازدید

رعد و برق و عوارض ناشی از برخورد آن

رعد و برق از جمله پدیده های طبیعی شگفت انگیز و در عین حال خطرناک هستند که از دیرباز توجه انسان را به خود جلب کرده اند. این پدیده ها که نتیجه تخلیه الکتریکی قدرتمند در جو زمین محسوب می شوند، هر ساله باعث خسارات جانی و مالی قابل توجهی در سراسر جهان می شوند. درک علمی این پدیده و عوارض ناشی از آن، برای حفاظت از جان انسان و اموال اهمیت بسیاری دارد.

رعد و برق زمانی تشکیل می شوند که در داخل ابرهای توفانی به نام کومولونیمبوس، جدایش بارهای الکتریکی صورت می گیرد. این فرآیند در اثر حرکت قطرات آب و ذرات یخ در داخل ابر و اصطکاک آن ها با یکدیگر رخ می دهد. بخش بالایی ابر معمولا دارای بار مثبت و بخش پایینی دارای بار منفی می شود. هنگامی که اختلاف پتانسیل الکتریکی بین ابر و زمین یا بین قسمت های مختلف ابر به حد کافی برسد، تخلیه الکتریکی رخ می دهد.

این تخلیه به صورت کانال هایی از پلاسمای داغ ظاهر می شود که آن را برق می نامند. دمای این کانال ها می تواند به 30000 درجه سلسیوس برسد که حدود پنج برابر دمای سطح خورشید است. رعد نیز صدایی است که در اثر انبساط سریع هوا در اثر گرمای شدید برق تولید می شود. این انبساط ناگهانی باعث ایجاد امواج صوتی قدرتمند می شود که به صورت غرش مشخصه رعد شنیده می شود. چون سرعت نور بیشتر از سرعت صوت است، ابتدا برق دیده می شود و سپس صدای رعد شنیده می شود.

انواع مختلفی از برق وجود دارد. برق ابر به زمین که شایع ترین و خطرناک ترین نوع محسوب می شود، بین ابر و سطح زمین رخ می دهد. حدود 25 درصد از تمام برق ها از این نوع هستند و اکثر آسیب های ناشی از برق توسط این نوع ایجاد می شود. برق داخل ابری که بیشترین فراوانی را دارد، بین قسمت های مختلف یک ابر رخ می دهد و اگرچه مستقیما به زمین برخورد نمی کند، اما می تواند بر سیستم های ارتباطی و الکترونیکی تاثیر بگذارد. برق بین ابری نیز بین ابرهای مختلف یا بین ابر و هوای اطراف رخ می دهد.

نوع خاصی از برق به نام برق مثبت وجود دارد که تنها حدود 5 درصد از کل برق ها را تشکیل می دهد اما قدرتمندتر و طولانی تر از برق معمولی است. این نوع برق می تواند آسیب های شدیدتری وارد کند و خطرناک تر محسوب می شود.

برخورد برق با بدن انسان عوارض مختلفی دارد که می تواند از آسیب های سطحی گرفته تا مرگ متغیر باشد. سوختگی های الکتریکی یکی از شایع ترین عوارض است که معمولا در نقاط ورود و خروج جریان الکتریکی از بدن شدیدتر هستند. این سوختگی ها اغلب عمیق تر از سوختگی های حرارتی معمولی هستند و می توانند تا استخوان نفوذ کنند. درمان این سوختگی ها پیچیده و طولانی است و ممکن است نیاز به جراحی های متعدد داشته باشد.

یکی از خطرناک ترین عوارض برخورد برق، اختلال در ریتم قلب است. جریان الکتریکی می تواند باعث فیبریلاسیون بطنی شود که منجر به توقف قلب می شود. این حالت بدون مداخله فوری پزشکی منجر به مرگ خواهد شد. حتی در صورت نجات، ممکن است عوارض قلبی طولانی مدت از جمله آریتمی های مزمن، ضعف عضله قلب و مشکلات فشار خون باقی بماند.

برق می تواند به سیستم عصبی آسیب جدی وارد کند. این آسیب ها شامل فلج موقت یا دائمی، اختلالات حسی، مشکلات تعادل و حتی کما می شود. بخش هایی از مغز که کنترل حرکت و حس را بر عهده دارند، بیشتر در معرض آسیب قرار می گیرند. برخی از قربانیان برق گرفتگی دچار مشکلات حافظه می شوند که ممکن است شامل فراموشی کوتاه مدت، مشکل در یادگیری اطلاعات جدید و حتی از دست دادن خاطرات قبل از حادثه باشد.

آسیب های چشمی نیز از عوارض مهم برق گرفتگی محسوب می شوند. این آسیب ها شامل سوختگی قرنیه، کاتاراکت، جداشدگی شبکیه و حتی نابینایی کامل است. این آسیب ها ممکن است فوری یا با تاخیر ظاهر شوند و درمان آن ها پیچیده و گاهی غیرممکن است.

انفجار صوتی ناشی از رعد نیز می تواند به سیستم شنوایی آسیب وارد کند. این آسیب ها از وزوز گوش گرفته تا پارگی پرده گوش و کاهش شنوایی دائمی متغیر است. شدت آسیب بستگی به فاصله از محل برخورد برق و شدت صدای رعد دارد.

عوارض روانی و عصبی برق گرفتگی نیز بسیار مهم هستند. بسیاری از افرادی که دچار برق گرفتگی می شوند، علائم اختلال استرس پس از سانحه را تجربه می کنند. این علائم شامل کابوس های مکرر، اضطراب شدید، اجتناب از وضعیت های مشابه و فلاش بک هایی از لحظه حادثه است. برخی از قربانیان تغییرات شخصیتی قابل توجهی را تجربه می کنند که شامل افسردگی، تحریک پذیری، کاهش کنترل تکانه و تغییر در الگوهای رفتاری است.

مشکلات خواب نیز از عوارض شایع برق گرفتگی محسوب می شود. بی خوابی، کابوس های مکرر و اختلال در چرخه طبیعی خواب-بیداری در افراد آسیب دیده از برق شایع است. این مشکلات می تواند بر کیفیت زندگی و عملکرد روزانه فرد تاثیر منفی بگذارد.

انقباض شدید عضلات در هنگام برق گرفتگی می تواند باعث آسیب های عضلانی-اسکلتی شود. این آسیب ها شامل پارگی عضله، شکستگی استخوان و آسیب های مفصلی است که ممکن است منجر به ناتوانی های طولانی مدت شوند. گاهی اوقات، شدت انقباض عضلات آنقدر زیاد است که می تواند باعث جدا شدن تاندون ها از استخوان شود.

در موارد شدید، برق گرفتگی می تواند منجر به نارسایی کلیوی شود. این عارضه معمولا در اثر آسیب های گسترده بافتی و آزاد شدن پروتئین های عضلانی در خون رخ می دهد. کلیه ها قادر به تصفیه این مواد سمی نیستند و در نتیجه عملکرد آن ها مختل می شود.

آسیب های تنفسی نیز ممکن است شامل سوختگی مجاری تنفسی، ادم ریه و حتی آسیب های دائمی به ریه ها باشد. این آسیب ها معمولا زمانی رخ می دهند که برق از طریق دهان یا بینی وارد بدن شود یا زمانی که فرد در معرض دود و گازهای حاصل از سوختگی قرار گیرد.

درمان برق گرفتگی نیازمند مداخله فوری پزشکی است. درمان اورژانسی شامل بررسی راه هوایی، تنفس و گردش خون است. در صورت توقف قلب، احیای قلبی-ریوی فوری ضروری است. درمان سوختگی ها و کنترل درد نیز از اولویت های اولیه محسوب می شود. بیماران دچار برق گرفتگی شدید معمولا نیاز به بستری در بخش مراقبت های ویژه دارند.

فرآیند توانبخشی ممکن است شامل فیزیوتراپی، گفتاردرمانی، روان درمانی و کاردرمانی باشد. این فرآیند ممکن است ماه ها یا حتی سال ها طول بکشد و نیاز به صبر و پشتکار زیادی از سوی بیمار و خانواده دارد. درمان روانی نیز بخش مهمی از روند بهبودی محسوب می شود که شامل مشاوره، رفتاردرمانی شناختی و در صورت لزوم، دارودرمانی برای کنترل اضطراب و افسردگی است.

پیشگیری از برق گرفتگی بسیار مهم تر از درمان آن است. هنگام وقوع طوفان رعد و برق، بهتر است در فضاهای باز قرار نگیرید. اگر ناچار به حضور در فضای باز هستید، از مناطق مرتفع، درختان تنها و اجسام فلزی دوری کنید. بلندترین نقطه در منطقه محل احتمالی برخورد برق است، بنابراین اجتناب از این مناطق ضروری است.

در خانه، از استفاده از وسایل الکترونیکی و لوازم خانگی متصل به برق خودداری کنید. از استحمام یا دوش گرفتن نیز اجتناب کنید زیرا آب و لوله کشی می توانند هادی برق باشند. پنجره ها و درهای فلزی نیز باید اجتناب شوند. بهتر است از تلفن های سیمی استفاده نکنید و تلفن همراه را ترجیح دهید.

خودرو در صورت برخورد برق، به دلیل تایرهای لاستیکی و قفسه فلزی، حفاظت نسبی فراهم می کند. در صورت گرفتار شدن در خودرو هنگام طوفان، از تماس با قسمت های فلزی خودداری کنید و پنجره ها را ببندید. خودرو به عنوان یک قفس فارادی عمل می کند و جریان الکتریکی را از اطراف شما عبور می دهد.

نصب سیستم های حفاظتی مانند برق گیر در ساختمان ها می تواند ریسک آسیب های ناشی از برق را کاهش دهد. برق گیر مسیر ایمنی برای تخلیه جریان الکتریکی به زمین فراهم می کند. همچنین استفاده از محافظ های برق برای وسایل الکترونیکی توصیه می شود تا از آسیب های ناشی از افزایش ولتاژ محافظت شوند.

بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی، سالانه حدود 24000 نفر در سراسر جهان بر اثر برق گرفتگی جان خود را از دست می دهند. این رقم ممکن است به دلیل عدم گزارش کامل موارد در برخی مناطق، کمتر از واقعیت باشد. علاوه بر این، تعداد بیشتری از افراد دچار آسیب های جدی می شوند که ممکن است عوارض طولانی مدت داشته باشند.

مناطق استوایی و نیمه استوایی بیشترین آمار برق گرفتگی را دارند. کشورهایی مانند هند، برزیل و کنگو در صدر این آمار قرار دارند. این مناطق به دلیل شرایط آب و هوایی خاص، طوفان های رعد و برق بیشتری را تجربه می کنند. همچنین، فقدان زیرساخت های حفاظتی مناسب در این مناطق خطرات را افزایش می دهد.

مردان در معرض خطر بیشتری نسبت به زنان قرار دارند، عمدتا به دلیل فعالیت های شغلی و تفریحی در فضاهای باز. کارگران ساختمانی، کشاورزان، گلف بازان و کوهنوردان در معرض خطر بیشتری هستند. سن نیز عامل مهمی است که کودکان و سالمندان آسیب پذیرتر هستند. کودکان به دلیل اندازه کوچک تر بدن، آسیب پذیری بیشتری دارند و سالمندان نیز به دلیل ضعف سیستم ایمنی و بیماری های زمینه ای، بهبودی سخت تری خواهند داشت.

فصل سال نیز بر احتمال وقوع برق گرفتگی تاثیر می گذارد. تابستان و اوایل پاییز بیشترین آمار حوادث را دارند زیرا در این فصل ها طوفان های رعد و برق بیشتر رخ می دهند. ساعات بعدازظهر و عصر نیز خطرناک ترین زمان های روز محسوب می شوند.

رعد و برق اگرچه پدیده هایی طبیعی و قابل پیش بینی هستند، اما همچنان خطرات جدی برای جان و سلامت انسان محسوب می شوند. عوارض ناشی از برخورد برق می توانند از آسیب های سطحی گرفته تا عوارض طولانی مدت و حتی مرگ متغیر باشند. درک صحیح از ماهیت این پدیده ها و عوارض آن ها، همراه با رعایت اصول ایمنی و استفاده از روش های حفاظتی مناسب، می تواند به طور قابل توجهی از خطرات آن ها کاسته و جان انسان ها را حفظ کند.

آموزش عمومی و افزایش آگاهی جامعه نسبت به این موضوع، نقش بسیار مهمی در کاهش تلفات و آسیب های ناشی از رعد و برق دارد. مدارس، رسانه ها و سازمان های دولتی باید در این زمینه فعالیت بیشتری داشته باشند. سرمایه گذاری در سیستم های هشدار زودهنگام، بهبود زیرساخت های حفاظتی و توسعه روش های درمانی پیشرفته، می تواند به کاهش بیشتر خطرات و بهبود پیامدهای درمان کمک کند.

تحقیقات مداوم در زمینه علوم جوی و پزشکی نیز می تواند به درک بهتر از این پدیده ها و راه های مقابله با آن ها منجر شود. پیشرفت های تکنولوژی در زمینه پیش بینی آب و هوا، سیستم های حفاظتی و تجهیزات پزشکی، امید به آینده ای ایمن تر می دهد. با این حال، مسئولیت اصلی بر عهده هر فرد است که باید اصول ایمنی را رعایت کند و در برابر این پدیده طبیعی هوشیار باشد.