بررسی تطبیقی منشا و گسترش نظام حسابداری دوبل: از تمدن های باستان ایران تا رنسانس ایتالیا

بررسی تطبیقی منشا و گسترش نظام حسابداری دوبل: از تمدن های باستان ایران تا رنسانس ایتالیا

حسابداری، همواره جزو عناصر کلیدی اداره اقتصادی تمدن ها بوده است. آثار باستان شناسی از تمدن عیلام، هخامنشی و ساسانی نشان می دهد که ایرانیان از هزاره سوم پیش از میلاد سامانه هایی برای ثبت و کنترل دادوستدهای مالی ابداع کرده بودند (Koch, 2014). با وجود این پیش گامی، شکل گیری نظام حسابداری دوبل به عنوان نقطه عطف بنیادین، در قرن پانزدهم میلادی و توسط لوکا پاچیولی در ایتالیا صورت گرفت؛ به طوری که برای نخستین بار مفاهیم “بدهکار” و “بستانکار” و ثبت دوطرفه با ساختار نظام مند در کتاب “Summa de Arithmetica” تبیین شد (Sangster, 2016). یافته های این پژوهش بیانگر آن است که اگرچه ایران باستان از منظر قدمت حسابداری و ابزارهای مالی از تمدن های اروپایی پیشتر بوده است، اما صورت بندی علمی و جهانی نظام حسابداری دوبل، مرهون تلاش اندیشمندان رنسانس ایتالیا می باشد. این مقایسه تاریخی کمک می کند تا سیر تکامل دانش حسابداری با رویکرد دقیق تری تحلیل شود.
حسابداری به عنوان یکی از قدیمی ترین دستاوردهای تمدن بشری، همواره نقشی اساسی در ساماندهی روابط اقتصادی و اجتماعی ایفا نموده است. شواهد باستان شناسی به خوبی موید آن است که تمدن های کهن مانند ایران، بین النهرین و مصر، از هزاران سال قبل، برای ثبت و کنترل مبادلات مالی و تجاری خود از ابزارها و روش های حسابداری بهره می جستند (Koch, 2014). در این میان، تمدن ایران باستان و به ویژه دوران عیلامی، هخامنشی و ساسانی، با توسعه ابزارهای حسابداری همچون لوح های گلی و دفاتر رسمی ثبت کالا و مزد، یکی از پیشگامان ثبت سیستماتیک اطلاعات مالی بوده است (Harper et al., 2004).

با این وجود، سیر تحول حسابداری با ظهور نظام حسابداری دوبل در اروپای عصر رنسانس، وارد مرحله ای نوین شد. در این دوره، لوکا پاچیولی با ارائه کتاب «Summa de Arithmetica» در سال 1494 میلادی برای نخستین بار به تبیین مفاهیمی چون بدهکار و بستانکار به شکل نظام مند و علمی پرداخت و بدین ترتیب حسابداری دوبل را بنیان نهاد (Sangster, 2016).

اهمیت و تاثیر نظام حسابداری دوبل فراتر از یک نوآوری فنی بوده و به لحاظ تاریخی، سرآغازی بر عصر نوین حسابداری و پیش نیاز شکل گیری نظام های مالی مدرن به شمار می آید (Yamey, 1949). این مقاله با رویکرد تطبیقی تلاش دارد ضمن تبیین ریشه ها و ویژگی های حسابداری در تمدن ایران باستان، منشا علمی گسترش حسابداری دوبل در رنسانس ایتالیا را بررسی کند و مجموعه ای از نقاط اشتراک و افتراق این دو میراث را بازشناسی نماید. فهم این مسیر تاریخی، نه تنها به غنای ادبیات پژوهش حسابداری می افزاید بلکه نگرشی روشن نسبت به فرآیند جهانی شدن اصول و استانداردهای حسابداری ارائه خواهد کرد.