دکتر محمدرضا نمازی | اثر گولم و اثر پیگملیون
اثر گولم چیست؟
در روان شناسی مدرن، اثر گولم به تاثیر نامطلوبی اطلاق می گردد، که سطح پایین انتظارات روی عملکرد افراد بر جای می گذارد. اثر گولم از طریق گفتار (شماتت کردن) و یا حرکات صورت و بدن (سر تکان دادن) منتقل می شود. این پدیده در قلمرو روان شناسی شناختی جای گرفته، و اغلب در محیط های کاری و آموزشی مشاهده می گردد.
ما در هر برهه ای از زندگی خود با انبوهی از انتظارات از سوی دیگران مواجه می شویم. انتظارات رئیس در محیط کار، انتظارات دوستان و اعضای خانواده؛ و مهم تر از آن، توقعاتی که ما از خودمان داریم، همگی به طور مداوم از هر سو ما را مورد حمله قرار می دهند. این انتظارات تا حد زیادی می توانند بر رفتار و نتیجه ی اعمال مان تاثیر بگذارند.
همان طور که انتظارات مثبت به شکوفایی در کار می انجامد، انتظارات منفی و یا توقعات سطح پایین نیز می تواند در جهت عکس بالندگی عمل کرده، و نبوغ را سرکوب نماید. این درست در نقطه ی مقابل اثر پیگمالیون قرار دارد که در آن، انتظار نمره ی ۲۰ از دانش آموزان بااستعداد به موفقیت آن ها می انجامد.
اثر گولم در برابر اثر پیگمالیون
رابرت روزنتال، روان شناسی بود که یک آزمون سنجش ضریب هوشی از دانش آموزان مدرسه ی «اوک» به عمل آورد. او سپس خیلی الکی به مدیر مدرسه اطلاع داد که فلان دانش آموزان در یک سال آینده پیشرفت محسوسی در درس شان نشان خواهند داد. مدیر مدرسه که «لنوره ژاکوبسون» نام داشت، در جریان جزئیات این مطالعه بود. ولی آموزگاران از جعلی بودن نتایج اطلاعی نداشتند. به همین دلیل، انتظار خود را از دانش آموزان معرفی شده توسط روزنتال بالا بردند، و این در ادامه به شکوفایی آن ها انجامید. با این که این دانش آموزان نه مهارت خیلی ویژه ای داشته اند و نه نابغه بودند.
مطالعه بر روی اثر گولم
اما مطالعه بر روی اثر گولم، بنا بر ملاحظات اخلاقی، به ندرت صورت می گیرد. یکی از مطالعات مهم درباره ی این پدیده ی منفور در سال ۱۹۹۱ انجام شد. محققان در این پژوهش به بررسی تاثیر انتظارات متفاوت بر روی ۲۶ نفر دانش آموزان و معلم پرداختند. گروهی از معلم ها که دچار سوگیری شده بودند، عقیده داشتند که شماری از این دانش آموزان پایه ی ضعیفی داشته، و نمی توانند موفقیت خاصی در آینده کسب کنند. به همین دلیل، آن ها توقع چندانی از این دانش آموزان نداشتند. در مقابل، گروه دیگری از آموزگاران بدون نشان دادن هرگونه سوگیری، با تمام دانش آموزان خود به یک شکل رفتار می کردند.
محققان در پایان مطالعه مشاهده کردند که دانش آموزانی که انتظار چندانی از آن ها نمی رفت، نسبت به سایر شاگردان، عملکرد بدتری در آزمون ها داشتند. دو پژوهشگر به نام های «دیویدسون» و «ادن» با انجام یک مطالعه ی دیگر، دریافتند که اثر گولم حتی می تواند عملکرد افراد برجسته و حرفه ای را نیز متاثر سازد. همان طور که در مورد اثر پیگمالیون گفته شده، اثر گولم نیز تنها محدود به محیط های آموزشی نیست. نتایج حاصل از دو مطالعه، که به ترتیب در سال های ۱۹۹۴ و ۱۹۹۸صورت گرفتند، نشان داد که اثر گولم در ارتش و محیط های اداری نیز قابل ردیابی است. چنین محیط هایی دارای سلسله مراتب است، که در آن گروهی از کارمندان از بالادستی ها دستور می گیرند.
علت بروز اثر گولم چیست؟
اگر کسی به موفقیت شما باور نداشته باشد، چرا اصلا باید موفق شوید؟ فرض کنید شب و روز در حال تلاش برای پیروزی در کارتان هستید، اما کسی برای آن ارزشی قائل نمی شود. این مسئله نه تنها اثر نامطلوبی بر روی عزت نفس افراد باقی می گذارد، بلکه موجب دلسردی آن ها در آینده خواهد شد.
اثر گولم که با بی توجهی و عدم ارائه ی بازخورد مثبت از سوی دیگران همراه است، به عنوان عاملی در جهت سرکوب انگیزه عمل می کند. فرقی هم ندارد این اتفاق در دانشگاه بیفتد یا در اداره، یا هر جای دیگر. اثر گولم حتا ممکن است در محیط هایی ظهور پیدا کند که روسا چیزی بر زبان نیاورده، و با ایما و اشاره به کارمندان نشان می دهند که چقدر نسبت به کار آن ها بی توجه اند.
در کنار بی توجهی مسئولین ارشد، اثر گولم حتا می تواند از فقدان درونب انگیزه در افراد ناشی گردد. در بعضی از مواقع که انتظارات فرد از شانس موفقیت خود در کارش برطرف نمی گردد، احتمال این وجود دارد که او ناامید شده و دیگر تلاش نکند.
اثر گولم با چه پیامدهایی همراه است؟
این پدیده ی بدنام با طیف وسیعی از پیامدهای نامطلوب در عملکرد دانشجویان، کارمندان شرکت های میلیاردی (دلاری!) و ورزشکاران حرفه ای همراه است.
- در محیط آموزشی: اثر گولم تا پیش از این، در «دستگاه توانایی سنجی» بعضی از مدارس با برنامه های آموزشی متفاوت دیده شده است. مدارسی که کلاس های آموزشی جداگانه به صورت «عادی» و «پیشرفته» برای دانش آموزان خود برگزار می کنند، بخش مهمی از مطالعات مربوط به این پدیده را تشکیل می دهند.
گزارش ها حاکی از آن بوده که رفتار برخی از آموزگاران که دچار سوگیری اند، در هر یک از این کلاس ها با شاگردان شان فرق دارد. برای مثال، آن ها ارزش بیش تری برای دانش آموزان در کلاس های پیشرفته قائل اند، وآن هایی را که تنها صلاحیت شرکت در کلاس های عادی را دارند، خیلی جدی نمی گیرند. - در محیط اداری: اثر گولم در اداره ها به وضوح در روابط میان رئیس و کارمندان قابل مشاهده است. اگر رئیس تشخیص بدهد که فلان کارمند از دیگری بهتر است، و آبی از آن یکی گرم نمی شود، دیگر کار تمام است! این عقاید ناشی از سوگیری های شناختی اند و موجب می گردد تا مدیران آن را در رفتار خود نیز بروز دهند. برای مثال، اگر مدیری فکر کند که یکی از کارمندانش خیلی به درد بخور نیست، حتا اگر این کارمند شب و روز کار کند، باز هم تلاش هایش جدی گرفته نخواهد شد. این یک فاجعه است که باعث افت مضاعف در عملکرد کارمندان بدشانس می شود.
به منظور مقابله با این پیامدها، مدیران و آموزگاران موظف اند در رفتار خود با کارمندان و دانشجویان محتاطانه عمل کرده، و سعی کنند نسبت به همه ی زیردستان خود خوش بین باشند. کلید افزایش عملکرد و بهره وری کارمندان نیز در همین است. در کنار مسئولیت مدیر، کارمندان نیز باید با انگیزه دادن به خود، از درک ارزش کاری که انجام می دهند غافل نشوند.
بهتر است به جای انگیزه گرفتن از تعریف و تمجید دیگران، بیش تر به فکر رسیدن به دستاوردهای بزرگ و قدرت واقعی باشیم. این هدف گذاری می تواند در درازمدت اثر گولم را خنثا نموده، و به موفقیت بازندگان بینجامد.
نویسنده : دکتر محمدرضا نمازی
