بخشش و استمهال مالیاتی در وضعیت بحران ؛ ضرورت، چالش ها و راه پیش رو برای ایران با نگاهی به تجارب بین المللی

بخشش و استمهال مالیاتی در وضعیت بحران ؛ ضرورت، چالش ها و راه پیش رو برای ایران با نگاهی به تجارب بین المللی
نویسنده: محمدرضا بخشی فاضل
دانشجوی کارشناسی معارف اسلامی و حقوق دانشگاه امام صادق علیه السلام و پژوهشگر حقوق عمومی

در بحبوحه بحران هایی چون جنگ، بلایای طبیعی یا بیماری های گسترده، یکی از مهم ترین مسئولیت های دولت ها، حمایت از بازیابی اقتصادی اقشار آسیب دیده است. ابزار بخشش و استمهال مالیاتی، در چنین وضعیتی می تواند به تقویت تاب آوری اجتماعی و بازگرداندن اعتماد مردم به نظام اقتصادی بینجامد. با این حال، در نظام مالیاتی ایران، نبود ساختاری روشن و یکپارچه برای اعمال این سیاست حمایتی، به مانعی در مسیر اجرای عدالت مالیاتی بدل شده است.

آسیب شناسی نظام مالیاتی فعلی ایران در مواقع بحران
در حال حاضر، تنها پشتوانه حقوقی مشخص در حوزه بخشش و استمهال مالیاتی، ماده ۱۹۱ قانون مالیات های مستقیم است که امکان بخشش جریمه ها را در موارد «عذر موجه» و با تشخیص «سازمان امور مالیاتی» فراهم کرده است. اما چند نکته کلیدی در این خصوص وجود دارد:
دامنه محدود شمول: این ماده عمدتا درباره جریمه هاست، نه اصل مالیات. در حالی که در بحران، اصل بدهی هم باید مشمول بررسی باشد.
رویه ای غیرشفاف و سلیقه ای: هیچ نظام ثابتی برای بررسی درخواست ها وجود ندارد. کمیسیون های تقویم یا تجدیدنظر در سطوح مختلف ممکن است تصمیمات متفاوتی بگیرند.
فقدان زمان بندی قطعی: بسیاری از درخواست ها برای ماه ها در سازمان معطل می مانند و در نهایت با تصمیم های متفاوت در ادارات مختلف مواجه می شوند.
عدم پاسخگویی قضایی موثر: اگرچه مودی می تواند به هیئت های حل اختلاف مالیاتی اعتراض کند، اما این هیئت ها اغلب به اختلافات مربوط به تشخیص مالیات می پردازند، نه به درخواست بخشش یا تعویق. این خلا، امکان پیگیری موثر قضایی را کاهش داده است.

دیگران چه کردند؟ چند تجربه جهانی برای مقایسه
📌 اوکراین (۲۰۲۲): در مناطق جنگی، مالیات ها برای کسب وکارها به طور کامل تعلیق و سپس بخشیده شد. دولت و بانک مرکزی، وام های مالیاتی بدون بهره اختصاص دادند.
📌 آمریکا (در کرونا): IRS با دستورالعمل های شفاف، پرداخت مالیات را برای ماه ها به تعویق انداخت، جریمه ها را بخشید، و حتی برای برخی گروه ها بازپرداخت مالیاتی تعریف کرد.
📌 ژاپن (فاجعه فوکوشیما): تقسیط ۵ ساله مالیات، معافیت از جریمه و سود، و بازسازی زیرساخت های اطلاعات مالیاتی برای مودیان فراهم شد.
📌 ترکیه (زلزله ۲۰۲۳): وزارت دارایی مالیات های استان های زلزله زده را تا سقف معینی بخشید و درگاه الکترونیک برای درخواست بخشودگی فوری فعال کرد.

ایران چه می تواند بکند؟ پیشنهادهایی برای سیاست گذار
با توجه به وضعیت فعلی، چند راهکار مشخص قابل پیشنهاد است:
1. تدوین «لایحه نظام مالیاتی اضطراری» با سه رکن: بخشش، تقسیط و تعویق برای مودیان آسیب دیده در مناطق بحران زده؛
2. تاسیس «هیئت ملی ارزیابی بحران مالیاتی» متشکل از سازمان امور مالیاتی، ستاد مدیریت بحران، و اتاق اصناف؛
3. تعیین شاخص های عینی (نظیر میزان خسارت فیزیکی، افت گردش مالی، تعطیلی اجباری کسب وکار) برای شناسایی خودکار مشمولان؛
4. شفاف سازی و زمان بندی روند رسیدگی به درخواست ها با تعیین سقف زمانی (مثلا ۳۰ روز) برای اعلام نتیجه قطعی؛
5. امکان طرح شکایت مودی در دیوان عدالت اداری در صورت رد درخواست بخشش، با استناد به اصل حقوق شهروندی و عدالت مالیاتی.

جمع بندی: بحران ها نیاز به قواعد بحران محور دارند
بحران ها، استثنائاتی بر قواعد عادی اند و این استثناها، باید در قوانین مالیاتی نیز انعکاس یابد. فقدان روند مشخص، تشتت در تصمیم گیری، و نبود سازوکار قضایی حمایت گرانه، باعث می شود مودیان آسیب دیده نه تنها از حمایت محروم شوند، بلکه زیر بار مضاعف فشار قانونی قرار گیرند. آنچه در تجربه کشورهای مختلف موثر بوده، نه فقط اعطای امتیاز، بلکه ساختار روشن، پاسخگویی نهادی، و شفافیت روندهاست. وقت آن است که ایران نیز چنین مدلی را، متناسب با اقتضائات خود، تدوین کند.