معماری بیوفیلیک

معماری بیوفیلیک (Biophilic Design)

 مقدمه

معماری بیوفیلیک، از واژه «بیوفیلیا» به معنای عشق ذاتی انسان به طبیعت گرفته شده و مفهومی است که نخستین بار توسط ادوارد ا. ویلسون در دهه ۱۹۸۰ مطرح شد. با افزایش شهرنشینی و فاصله گرفتن انسان از محیط های طبیعی، معماری بیوفیلیک به عنوان راهکاری برای بازگرداندن عناصر طبیعی به فضاهای ساخته شده ظهور کرد. این رویکرد تلاش می کند تا از طریق طراحی، پیوندهای حسی، روانی و فیزیولوژیکی انسان با طبیعت را در فضاهای داخلی و خارجی احیا کند.

۱. اصول و الگوهای طراحی بیوفیلیک

در سال های اخیر چارچوب های مختلفی برای تعریف معماری بیوفیلیک ارائه شده اند که مهم ترین آن، مدل Kellert و Terrapin Bright Green است. این مدل ها شامل سه دسته الگوی اصلی هستند:

• طبیعت در فضا (Nature in the Space): حضور مستقیم طبیعت مانند گیاهان، نور طبیعی، آب، حیوانات و تهویه طبیعی.
• شبیه سازی طبیعت (Natural Analogues): استفاده از فرم ها، رنگ ها، بافت ها و الگوهای برگرفته از طبیعت مانند چوب، سنگ و الگوهای ارگانیک.
• ویژگی های فضایی طبیعی (Nature of the Space): خلق فضاهایی که احساس چشم انداز، پناه جویی، کاوش و رمزآلودگی را شبیه سازی می کنند.

الگوی جدیدی به نام “Awe” نیز به تازگی پیشنهاد شده که به تجربه احساسی شگفت زدگی در مواجهه با طبیعت یا معماری بیوفیلیک می پردازد.

۲. تاثیر بر سلامت، روان و بهره وری

مطالعات گوناگون اثرات مثبت طراحی بیوفیلیک بر سلامت جسمی و روانی انسان را اثبات کرده اند:

• کاهش استرس و فشار روانی: حضور گیاهان، نور طبیعی و مناظر سبز باعث کاهش کورتیزول و فشار خون می شود.
• افزایش تمرکز و حافظه: افراد در فضاهای بیوفیلیک عملکرد شناختی بالاتری دارند.
• بهبود خلق وخو و ارتباطات اجتماعی: افراد احساس امنیت، آرامش و ارتباط بیشتری با محیط اطراف دارند.
• کاهش غیبت از کار و بهبود عملکرد کاری: محیط های کاری با ویژگی های بیوفیلیک بهره وری را تا ۱۵٪ افزایش می دهند.

۳. مطالعات موردی و کاربردهای واقعی

• بیمارستان Khoo Teck Puat در سنگاپور

دارای باغ های معلق، استخرهای طبیعی، مسیرهای قدم زنی و تهویه طبیعی است. گزارش ها نشان می دهد بیماران سریع تر بهبود می یابند و کارکنان رضایت بیشتری دارند.

• موزه Bell در آمریکا

با بهره گیری از طراحی نور طبیعی، پوشش گیاهی و متریال های طبیعی، مصرف انرژی را کاهش داده و رضایت بازدیدکنندگان را افزایش داده است.

 • مدارس و فضاهای آموزشی اسکاندیناوی

فضاهای بیوفیلیک در کلاس ها، باغ های عمودی و نورگیرهای سقفی باعث افزایش تمرکز دانش آموزان شده اند.

۴. مزایا و ارزش افزوده کمی

• کاهش مصرف انرژی: استفاده از نور طبیعی و تهویه طبیعی منجر به کاهش ۳۰ تا ۶۰ درصدی مصرف انرژی می شود.
• افزایش بازده اقتصادی: مراکز تجاری با ویژگی های بیوفیلیک فروش و جذب مشتری بالاتری دارند.
• افزایش رضایت ساکنان: کیفیت زندگی، سلامت و حس تعلق به فضا افزایش می یابد.
• اثر زیست محیطی: کاهش اثر جزیره حرارتی، بهبود کیفیت هوا، جذب روان آب ها.

۵. چالش ها و نقاط ضعف

• هزینه های اولیه بالا: برخی سیستم ها مانند دیوار سبز یا سقف سبز نیازمند سرمایه گذاری بیشتری هستند.
• نگهداری و پشتیبانی: گیاهان زنده و عناصر طبیعی نیاز به مراقبت دائمی دارند.
• فقدان استانداردها و راهنمای عملی: طراحی بیوفیلیک هنوز به صورت کامل در آیین نامه های ساختمانی وارد نشده است.
• کم توجهی به تجربه چندحسی: بیشتر پروژه ها فقط بر روی دیداری بودن تمرکز دارند، در حالی که حس صدا، بو و لمس نیز اهمیت دارد.
• نبود زیرساخت در مناطق کم برخوردار: تحقق بیوفیلیا در فضاهای ارزان قیمت و متراکم نیازمند راهکارهای هوشمند و ساده است.

۶. خلاهای تحقیقاتی و پیشنهادات نو

مطالعات بین المللی اخیر نشان داده اند که برخی حوزه ها هنوز نیازمند پژوهش بیشتر هستند:

• طراحی فضاهای درگیر با صدا، بو، بافت و نور

تعامل انسان و غیرانسان

• طراحی برای حیوانات شهری و عناصر اکوسیستمی

ادغام با فناوری

• تلفیق بیوفیلیا با BMS، حسگرها و کنترل هوشمند

شهرسازی

• گسترش مفاهیم بیوفیلیک به مقیاس محله و خیابان

اقتصاد طراحی

• طراحی بیوفیلیک کم هزینه برای مسکن انبوه

 جمع بندی

معماری بیوفیلیک، مفهومی فراتر از افزودن گیاه یا نور طبیعی به فضاست. این رویکرد، پلی میان روان شناسی محیط، طراحی معماری، پایداری و سلامت عمومی ایجاد می کند. معمارانی که از اصول بیوفیلیا استفاده می کنند، نه تنها کیفیت فضا را ارتقاء می دهند، بلکه در ایجاد شهرهایی سالم تر، پایدارتر و انسان محورتر نقش کلیدی ایفا می کنند.

 منابع

1. Kellert, S.R. & Calabrese, E.F. (2015). The Practice of Biophilic Design. Terrapin Bright Green.
2. Browning, B., Ryan, C. (2024). Awe in Biophilic Design. Metropolis Magazine.
3. Frontiers in Virtual Reality (2025). Physiological Stress in Biophilic Environments.
4. MDPI Sustainability (2023-2025). Various articles on biophilic impact studies.
5. ScienceDirect (2023-2025). Multisensory biophilic research reviews.
6. ResearchGate, ArXiv (2023–2024). Future research gaps in biophilic design.