عسر و حرج

تعریف: عسر و حرج در اصطلاح حقوقی و فقهی به وضعیتی گفته می شود که وضعیت برای شخص دشوار و غیرقابل تحمل است این دشواری در انجام تکلیف باید عرفا و عادتا غیر قابل تحمل باشد.

طلاق بدلیل عسر و حرج : طلاق به عنوان آخرین راهکار برای پایان دادن به زندگی مشترک و در شرایطی که ادامه آن به صلاح زوجین نباشد، همواره یکی از چالش برانگیزترین مسائل در نظام های حقوقی مختلف بوده است در این میان طلاق به دلیل عسر و حرج از جایگاه ویژه ای برخوردار است چرا که تلاش می کند تا میان دو ارزش مهم یعنی پایداری نهاد خانواده و رفع ظلم و مشقت از فرد زیان دیده تعادلی منطقی برقرار کند این نوع طلاق که ریشه در آموزه های فقهی و اصول عدالت دارد، به زوجه امکان می دهد تا در صورت مواجهه با شرایطی که ادامه زندگی زناشویی برای او غیرقابل تحمل گردیده و از حق طلاق بهره مند شود با این حال اثبات عسر و حرج و معیارهای تشخیص آن همواره محل بحث و تفسیر بوده و رویه های قضایی متفاوتی را در پی داشته است یادداشت حاضر با هدف بررسی دقیق تر ابعاد حقوقی و فقهی طلاق عسر و حرج ، به تحلیل مبانی نظری و رویه قضایی موجود در ایران می پردازد تا با ارائه چشم اندازی جامع به فهم بهتر این مفهوم و کاربرد آن در دعاوی خانوادگی یاری رساند.

انواع طلاق در حقوق ایران
طلاق در یک تقسیم بندی کلی به دو دسته اصلی "رجعی" و "بائن" تقسیم می شود که هر کدام زیرشاخه هایی دارند:

• طلاق رجعی: طلاقی است که در مدت عده مرد حق رجوع به زن را دارد و بدون نیاز به عقد جدید می تواند به زندگی مشترک بازگردد.

• طلاق بائن: طلاقی است که پس از جاری شدن صیغه طلاق مرد حق رجوع به زن را در ایام عده ندارد و برای بازگشت به زندگی مشترک نیاز به عقد نکاح جدید است طلاق بائن خود به چهار دسته تقسیم می شود:

الف - طلاق خلع: طلاقی است که زن به دلیل کراهت (تنفر) از شوهر ، مالی را به او می بخشد تا طلاق بگیرد ، مبنا در این طلاق گاهی عدول از شروط ۱۲ گانه عقدنامه و یا عسر و حرج زوجه و یا توافق طرفین است.

ب- طلاق مبارات: طلاقی است که کراهت از هر دو طرف باشد و مالی که بخشیده می شود، نباید بیشتر از مهریه باشد.

ج- طلاق یائسه: طلاق زنی که به سن یائسگی رسیده است.

د- طلاق بائن به دلیل غیرمدخوله بودن: طلاق زنی که قبل از نزدیکی (دخول) واقع شده است.

ه- تکرار طلاق : پس از سه بار طلاق و رجوع زوجین ، طلاق سوم همیشه بائن است. 

طلاق بدلیل عسر و حرج زوجه : ( در برخی رساله های توضیح المسائل، قسم دیگری نیز برای طلاق بائن ، بیان شده است که طلاق حاکم شرع نام دارد)۱ راهی برای رهایی از شرایط طاقت فرسا در مواردی که ادامه زندگی مشترک برای زوجه به دلیل شرایط خاصی که از طرف زوج ایجاد شده غیرقابل تحمل و طاقت فرسا باشد در تقسیم بندی این نوع از طلاق " خلع " می باشد زیرا زوجه بدلیل مشقت صورت گرفته می بایست مقداری از مهریه و یا حق حقوقات خویش را ببخشد ، قانونگذار نیز راهی برای درخواست طلاق از سوی زوجه ( خانم ) پیش بینی نموده است که به آن "طلاق به دلیل عسر و حرج" گفته می شود . این نوع طلاق برخلاف طلاق توافقی یا طلاق از سوی مرد ، نیازمند اثبات شرایط خاصی توسط زوجه در دادگاه است.

تعریف عسر و حرج: "عسر حرج" در لغت به معنای سختی ، مشقت و تنگنا است ، در ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی ایران عسر و حرج را وضعیتی تعریف می نماید که ( ادامه زندگی مشترک برای زوجه با مشقت همراه باشد و تحمل آن خارج از حد متعارف باشد ) این تعریف نشان می دهد که صرف وجود اختلاف یا نارضایتی کافی نیست ، بلکه شرایط باید به حدی دشوار باشد که ادامه زندگی برای یک زن عادی قابل تحمل نباشد همانطور که پیش تر اشاره شد ، طلاق عسر و حرج در صورت صدور حکم دادگاه از نوع طلاق بائن و غالبا از نوع خلع خواهد بود.

مستندات قانونی طلاق عسر و حرج
مهم ترین مستند قانونی طلاق عسر و حرج، ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی است که مقرر می دارد: "در صورتی که دوام زوجیت موجب عسر و حرج زوجه باشد ، وی می تواند به حاکم شرع مراجعه و تقاضای طلاق کند چنانچه عسر و حرج مذکور در محکمه ثابت شود ، دادگاه می تواند زوج را اجبار به طلاق نماید و در صورتی که اجبار میسر نباشد زوجه به اذن حاکم شرع ( قاضی ) طلاق داده می شود " تبصره این ماده نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

مصادیق قانونی طلاق عسر و حرج
تبصره ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی ، برخی از مصادیق مهم عسر و حرج را به صورت تمثیلی (و نه حصری) بیان نموده است به این معنا که موارد بیان شده تنها مثال هایی از عسر و حرج هستند و دادگاه می تواند در موارد مشابه نیز با احراز شرایط خاص ، حکم به طلاق صادر نماید. موارد تمثیلی بیان شده در قانون به شرح ذیل:

۱- ترک زندگی خانوادگی توسط زوج حداقل به مدت شش ماه متوالی و یا نه ماه متناوب در مدت یک سال بدون عذر موجه

۲- اعتیاد زوج به یکی از انواع مواد مخدر و یا ابتلای وی به مشروبات الکلی که به اساس زندگی خانوادگی خلل وارد آورد و امتناع یا عدم امکان الزام وی به ترک آن در مدتی که به تشخیص پزشک برای ترک اعتیاد لازم بوده استدر صورتی که زوج به تعهد خود عمل ننماید ویا پس از ترک،مجددا به مصرف موارد مذکور روی آورد،بنا به درخواست زوجه،طلاق انجام خواهد شد.

۳- محکومیت قطعی زوج به حبس پنج سال یا بیشتر

۴- ضرب و شتم یا هرگونه سوءرفتار مستمر زوج که عرفا با توجه به وضعیت زوجه قابل تحمل نباشد.

۵- ابتلای زوج به بیماری های صعب العلاج روانی یا ساری یا هر عارضه ی صعب العلاج دیگری که زندگی مشترک را مختل نماید.

نکته : عسر و حرج موضوع این ماده عبارت است از به وجود آمدن وضعیتی که ادامه ی زندگی را برای زوجه با مشقت همراه ساخته و تحمل آن مشکل باشد لذا احراز این وضعیت با مرجع قضایی است.

مستندات و مصادیق فقهی طلاق عسر و حرج

مفهوم عسر و حرج ریشه در قواعد فقه اسلامی دارد ، " قاعده نفی عسر و حرج " (لاحرج) یکی از قواعد مهم فقهی است که بر اساس آن شارع (قانونگذار شرع) هیچ حکمی را که منجر به مشقت و سختی غیرقابل تحمل شود ، وضع نکرده است. در مواردی که عمل به حکم یا ادامه وضعیتی، منجر به حرج و مشقت شود ، آن حکم یا وضعیت برداشته می شود.

مستندات فقهی: آیات قرآن کریم (مانند "وما جعل علیکم فی الدین من حرج " - سوره حج، آیه ۷۸) و روایات متعدد از ائمه اطهار (ع) پایه و اساس این قاعده فقهی هستند فقها با استناد به این قاعده ، در مواردی که ادامه زندگی زناشویی برای زن مصداق عسر و حرج باشد حق طلاق را برای او به رسمیت می شناسند مصادیق فقهی عسر و حرج نیز بسیار مشابه با مصادیق قانونی است با این تفاوت که فقها ممکن است گستره بیشتری از موارد را ذیل عسر و حرج قرار دهند.

مصادیق فقهی دیگر : " قاعده لاضرر و لاضرار " و " اصل منع سو استفاده از حق" که ( در سیره عملی ائمه ، الخصوص امام علی ، علیه السلام مواردی وجود دارد )۲ ، که نشان می دهد ائمه اطهار نیز با سوء استفاده از حق مخالف بودند.

اصل ۴۰ قانون اساسی
این اصل صراحتا بیان می کند که هیچ کس حق ندارد از حق خود به گونه ای استفاده کند که به دیگری ضرر برساند این اصل، مبتنی بر همان قاعده فقهی لاضرر و منع سوء استفاده از حق است.

نتیجه گیری

طلاق عسر و حرج راهی قانونی و شرعی برای رهایی از زندگی هایی است که ادامه آن ها برای زوجه به دلایل موجه و غیرقابل تحمل ، ممکن نیست این نوع طلاق از نوع بائن (خلع) می باشد و اثبات عسر و حرج نیازمند ارائه مدارک و شواهد کافی به دادگاه بوده و یک فرآیند حقوقی پیچیده است از این رو توصیه می شود که در چنین مواردی حتما با وکلای متخصص در امور خانواده مشورت نمایید تا از حقوق خود به بهترین شکل دفاع نماید و روند پرونده به درستی هدایت شوید.

------------ 

ارجاعات 

۱: (https://fa.wikishia.net)

https://nab.basu.ac.ir/article_1987) :۲)

------------

نمونه دادنامه طلاق بدلیل عسر و حرج ⬇️

---