نقش فوتبال در دوران جنگ ها

 

هوالمصور

نقش فوتبال در دوران جنگ ها

نگاهی به مقررات فیفا و حقوق بین الملل بشردوستانه

فوتبال، به عنوان یکی از محبوب ترین ورزش های جهان، در طول تاریخ نه تنها یک فعالیت ورزشی بلکه ابزاری فرهنگی، سیاسی و حتی بشردوستانه بوده است. این یادداشت با بررسی وقایع فوتبالی در دوران جنگ های مختلف، به ویژه با تمرکز بر جنگ کنونی ایران و اسرائیل (آغاز شده در سال ۲۰۲۵)، نقش مقررات فدراسیون بین المللی فوتبال (فیفا) و ارتباط آن با حقوق بین الملل بشردوستانه را تحلیل می کند. هدف این نوشتار، ارائه یک دیدگاه تاریخی و حقوقی درباره چگونگی تعامل فوتبال با شرایط جنگی و تاثیر قوانین بین المللی بر آن است.

بخش اول: وقایع تاریخی فوتبالی در دوران جنگ ها

 ۱. جنگ فوتبال (۱۹۶۹): السالوادور و هندوراس

یکی از برجسته ترین نمونه های تاثیر فوتبال بر تنش های سیاسی، جنگ کوتاه مدت بین السالوادور و هندوراس در سال ۱۹۶۹ است که به "جنگ فوتبال" شهرت یافت. این درگیری پس از خشونت هایی در حاشیه مسابقات مقدماتی جام جهانی ۱۹۷۰ بین تیم های ملی دو کشور آغاز شد. هرچند نام این جنگ به فوتبال گره خورده، اما دلایل اصلی آن شامل اختلافات مرزی، مسائل مهاجرتی و تنش های اقتصادی بود. این جنگ که تنها ۱۰۰ ساعت طول کشید، نشان داد که فوتبال می تواند به عنوان جرقه ای برای تنش های عمیق تر عمل کند.

 ۲. فوتبال در جنگ جهانی اول (۱۹۱۴–۱۹۱۸)

در جنگ جهانی اول، فوتبال به عنوان ابزاری برای حفظ روحیه سربازان و جذب نیرو مورد استفاده قرار گرفت. در فصل ۱۹۱۴–۱۹۱۵، لیگ فوتبال انگلستان و جام حذفی برگزار شد، اما در ادامه جنگ، لیگ به حالت تعلیق درآمد و مسابقات منطقه ای جایگزین شدند. یکی از رویدادهای نمادین، آتش بس کریسمس ۱۹۱۴ بود که سربازان انگلیسی و آلمانی در جبهه غربی، در میانه خطوط، بازی های فوتبالی برگزار کردند. این لحظه، نمادی از صلح موقت در دل جنگ بود و نشان داد که فوتبال می تواند حتی در شرایط خصمانه، پل ارتباطی بین انسان ها باشد.

۳. فوتبال در جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹–۱۹۴۵)

در آغاز جنگ جهانی دوم، فدراسیون فوتبال انگلستان (FA) تمام فعالیت های فوتبالی را به جز مواردی که توسط نیروهای مسلح سازماندهی می شد، متوقف کرد. با این حال، از سپتامبر ۱۹۳۹، برنامه های منطقه ای با محدودیت های تماشاگران (۸,۰۰۰ نفر در مناطق تخلیه شده و ۱۵,۰۰۰ نفر در مناطق دیگر) از سر گرفته شد. این مسابقات برای حفظ روحیه سربازان و غیرنظامیان در جبهه داخلی اهمیت داشت. بازیکنان یا به ارتش فراخوانده شدند یا در کارهای جنگی مشغول شدند، اما فوتبال همچنان به عنوان یک فعالیت تفریحی ادامه یافت.

۴. رقابت فوتبالی ایران و عراق پس از جنگ (۱۹۸۰–۱۹۸۸)

در طول جنگ ایران و عراق، به دلیل شرایط جنگی و آشوب های سیاسی، مسابقات فوتبالی بین دو کشور برگزار نشد. ایران از شرکت در مقدماتی جام جهانی ۱۹۸۲ و ۱۹۸۶ انصراف داد، و فوتبال داخلی تحت تاثیر قرار گرفت. با این حال، رقابت فوتبالی ایران و عراق که از سال ۱۹۶۲ آغاز شده بود، پس از جنگ با شدت بیشتری ادامه یافت. این رقابت ها، به دلیل مسائل جغرافیایی و تاریخی، همواره با احساسات ملی گرایانه همراه بوده اند.

بخش دوم: مقررات فیفا در شرایط اضطراری و جنگ

فیفا به عنوان نهاد حاکم بر فوتبال جهان، مجموعه ای از مقررات را برای مدیریت شرایط غیرعادی، از جمله جنگ، تدوین کرده است. این مقررات عمدتا در "مقررات وضعیت و نقل وانتقال بازیکنان" (RSTP) و سایر آیین نامه های مرتبط گنجانده شده اند. در ادامه، به برخی از جنبه های کلیدی این مقررات و ارتباط آن ها با شرایط جنگی پرداخته می شود:

۱. فورس ماژور و فسخ قراردادها

بر اساس ماده ۲۷ مقررات نقل وانتقالات فیفا، شرایط فورس ماژور (Force Majeure) شامل مواردی مانند جنگ، بلایای طبیعی یا اختلالات سیستمی (مانند هک شدن سامانه TMS) می شود که می تواند اجرای قراردادها یا ثبت نقل وانتقالات را مختل کند.

با این حال، فیفا تاکید دارد که صرف وقوع جنگ، مجوز خودکار برای فسخ یک طرفه قراردادها نیست. به عنوان مثال، در جنگ کنونی ایران و اسرائیل، بازیکنان و مربیان خارجی شاغل در لیگ برتر ایران نمی توانند به طور خودکار قرارداد خود را فسخ کنند، مگر اینکه خطر جانی مستقیم و مستند وجود داشته باشد. فیفا بندهای قراردادی که حق طبیعی فرد برای ترک محیط ناامن را سلب کنند، باطل می داند.

۲. ارزیابی ریسک و میزبانی مسابقات

فیفا و کنفدراسیون های قاره ای مانند AFC، پیش از برگزاری مسابقات بین المللی، ارزیابی ریسک (Risk Assessment) انجام می دهند. این ارزیابی شامل بررسی شرایط امنیتی، از جمله جنگ، اقدامات تروریستی یا بی نظمی های عمومی است. در صورت ناامن بودن شرایط، فیفا ممکن است میزبانی را به زمین بی طرف منتقل کند. به عنوان مثال، در سال ۲۰۲۰، ایران به دلیل ناامنی های منطقه ای از میزبانی برخی مسابقات لیگ قهرمانان آسیا محروم شد و بازی ها به دوحه قطر منتقل شدند.

۳. آزادسازی بازیکنان برای تیم های ملی

بر اساس مواد ۱، ۱bis و ۱ter ضمیمه ۱ مقررات RSTP، باشگاه ها موظف اند بازیکنان را برای مسابقات بین المللی تیم های ملی آزاد کنند. با این حال، در شرایط اضطراری مانند جنگ یا بیماری های همه گیر، فیفا ممکن است این الزام را تعلیق کند. به عنوان مثال، در مارس و آوریل ۲۰۲۰، به دلیل همه گیری کرونا، فیفا الزام آزادسازی بازیکنان را لغو کرد. در شرایط جنگی، تصمیم گیری مشابهی ممکن است اتخاذ شود، به ویژه اگر سفر بازیکنان به مناطق جنگی خطرناک باشد.

۴. تعلیق فعالیت های فوتبالی

فیفا در شرایط بحرانی، مانند جنگ جهانی دوم، فعالیت های فوتبالی را به طور کامل یا جزئی متوقف کرده است. در سند منتشرشده توسط فیفا درباره تاثیر کرونا بر فوتبال، اشاره شده که از زمان جنگ جهانی دوم، چنین تعلیقی بی سابقه بوده است. در جنگ کنونی ایران و اسرائیل، اگر درگیری ها تشدید شود، فیفا ممکن است برگزاری مسابقات در مناطق درگیر را ممنوع کند یا آن ها را به کشورهای بی طرف منتقل نماید.[

بخش سوم: حقوق بین الملل بشردوستانه و ارتباط با فوتبال

حقوق بین الملل بشردوستانه (IHL)، که به "حقوق جنگ" یا "حقوق مخاصمات مسلحانه" نیز معروف است، مجموعه ای از قوانین است که برای محدود کردن اثرات جنگ و محافظت از غیرنظامیان، مجروحان، اسرا و کسانی که در مخاصمه مشارکت ندارند، وضع شده است. این قوانین که ریشه در کنوانسیون های ژنو و پروتکل های الحاقی آن دارند، در شرایط جنگی، از جمله جنگ کنونی ایران و اسرائیل، اعمال می شوند.

۱. محافظت از غیرنظامیان و اماکن غیرنظامی

حقوق بین الملل بشردوستانه حملات به غیرنژامیان، از جمله ورزشکاران، تماشاگران یا اماکن ورزشی مانند استادیوم ها را ممنوع می کند. در جنگ ایران و اسرائیل، گزارش هایی از حملات به اهداف غیرنظامی، از جمله زیرساخت های شهری، منتشر شده که نقض ماده ۲ بند ۴ منشور ملل متحد و کنوانسیون های ژنو محسوب می شود. فیفا در چنین شرایطی موظف است با هماهنگی سازمان های بین المللی، از ایمنی بازیکنان، مربیان و تماشاگران محافظت کند.

۲. محدودیت در روش ها و ابزارهای جنگی

حقوق بین الملل بشردوستانه استفاده از روش ها یا سلاح هایی که رنج غیرضروری ایجاد می کنند یا بین نظامیان و غیرنظامیان تفکیک قائل نمی شوند را ممنوع می کند. این اصل می تواند بر برگزاری مسابقات فوتبالی در مناطق جنگی تاثیر بگذارد، زیرا استادیوم ها ممکن است به عنوان اهداف نظامی مورد سوءاستفاده قرار گیرند.

۳. تعامل فیفا با حقوق بین الملل

فیفا، به عنوان یک نهاد بین المللی، موظف است در تصمیم گیری های خود به اصول حقوق بین الملل احترام بگذارد. به عنوان مثال، در مواردی که کشورها به دلیل نقض حقوق بشر یا قوانین بین المللی تحریم می شوند، فیفا ممکن است فدراسیون های ملی را تعلیق کند یا میزبانی مسابقات را از آن ها سلب نماید. در جنگ ایران و اسرائیل، اگر یکی از طرفین به طور سیستماتیک قوانین بشردوستانه را نقض کند، فیفا می تواند اقدامات تنبیهی مانند محرومیت از مسابقات بین المللی را اعمال کند.[

بخش چهارم: تلفیق تاریخی و حقوقی: فوتبال، فیفا و حقوق بین الملل در جنگ ایران و اسرائیل

جنگ کنونی ایران و اسرائیل، که چند روزی است در ژوئن سال ۲۰۲۵ آغاز شده، چالش های جدیدی برای فوتبال منطقه ای و جهانی ایجاد کرده است. تا لحظه نگارش این یادداشت، هیچ رویداد فوتبالی رسمی مستقیمی بین دو کشور در طی چهل سال گذشته گزارش نشده است، اما تاثیرات جنگ بر فعالیت های فوتبالی در ایران مشهود است. به عنوان مثال، نگرانی هایی درباره سرنوشت قراردادهای بازیکنان و مربیان خارجی در لیگ برتر ایران مطرح شده است. بر اساس مقررات فیفا، این افراد نمی توانند به طور خودکار قرارداد خود را فسخ کنند، مگر اینکه خطر جانی مستقیم وجود داشته باشد.

از منظر حقوق بین الملل بشردوستانه، هرگونه حمله به استادیوم ها، بازیکنان یا تماشاگران در ایران یا اسرائیل نقض قوانین کنوانسیون های ژنو خواهد بود. فیفا در چنین شرایطی می تواند با انتقال مسابقات به زمین های بی طرف، مانند قطر یا امارات، از ایمنی ذی نفعان فوتبال محافظت کند. همچنین، آتش بس کریسمس ۱۹۱۴ نمونه ای تاریخی است که نشان می دهد فوتبال می تواند به عنوان ابزاری برای ایجاد صلح موقت عمل کند. در شرایط کنونی، سازماندهی یک بازی دوستانه بین تیم هایی از کشورهای بی طرف، با حمایت فیفا و نهادهای بین المللی، می تواند پیامی بشردوستانه به جهانیان ارسال کند.

 وقایع فوتبالی و چارچوب حقوقی در جنگ ها

1- جنگ فوتبال | ۱۹۶۹ | السالوادور، هندوراس | جنگ پس از خشونت در مسابقات مقدماتی جام جهانی، با دلایل عمیق تر مهاجرتی. فیفا: عدم مداخله مستقیم؛ IHL: نقض احتمالی محافظت از غیرنظامیان. 

2- آتش بس کریسمس | ۱۹۱۴ | جبهه غربی | بازی فوتبال بین سربازان انگلیسی و آلمانی، نماد صلح موقت.IHL: رعایت اصول بشردوستانه؛ فیفا: بدون نقش رسمی. 

3- فوتبال در جنگ جهانی دوم | ۱۹۳۹–۱۹۴۵ | اروپا، انگلستان | تعلیق اولیه، سپس برگزاری مسابقات منطقه ای برای حفظ روحیه. | فیفا: مدیریت محدود؛ IHL: محافظت از غیرنظامیان. 

4- رقابت ایران و عراق | پس از ۱۹۸۸ | ایران، عراق | عدم برگزاری در جنگ، ادامه رقابت پس از جنگ با احساسات ملی گرایانه. | فیفا: نظارت بر مسابقات؛ IHL: عدم نقض گزارش شده. 

5- جنگ ایران و اسرائیل ۲۰۲۵ ایران، اسرائیل / تاثیر بر قراردادهای خارجی، احتمال انتقال مسابقات به زمین بی طرف. | فیفا: ماده ۲۷ RSTP (فورس ماژور)؛ IHL: ممنوعیت حمله به غیرنظامیان.

نتیجه گیری

فوتبال در دوران جنگ ها نقش های متفاوتی ایفا کرده است: از یک محرک تنش (جنگ فوتبال) تا یک ابزار صلح (آتش بس کریسمس). مقررات فیفا، به ویژه در زمینه فورس ماژور، ارزیابی ریسک و آزادسازی بازیکنان، چارچوبی برای مدیریت فعالیت های فوتبالی در شرایط جنگی فراهم می کند. حقوق بین الملل بشردوستانه نیز با تاکید بر محافظت از غیرنظامیان و محدودیت در روش های جنگی، مکمل این مقررات است. در جنگ کنونی ایران و اسرائیل، فیفا می تواند با اتخاذ تصمیماتی مانند انتقال مسابقات به زمین های بی طرف یا ترویج فعالیت های بشردوستانه از طریق فوتبال، به کاهش اثرات منفی جنگ کمک کند. تاریخ نشان داده که فوتبال، حتی در تاریک ترین لحظات، می تواند نور امیدی برای صلح و همبستگی باشد.

منابع کلیدی

- Wikipedia - Football War[](https://fa.wikipedia.org/wiki/

- Imperial War Museums - Football in World Wars[](https://en.wikipedia.org/wiki/International_humanitarian_law)

- Spoleg - FIFA Regulations on COVID-19[](https://www.spoleg.com/blog/4

- Andishe Moaser - FIFA Regulations and Iran-Israel War[](https://andishemoaser.ir/%2

- Fararu - FIFA Laws on Foreign Players in Iran[](https://fararu.com/fa/news/

- Factnameh - FIFA Hosting Regulations[](https://factnameh.com/fa/fact-checks/2020-01-24-iran-afc)

- Mizan Online - Israel’s Violations of International Law[](https://www.mizanonline.ir/fa/news/

مصطفی لطفی / پژوهشگر حقوق فوتبال / وکیل دادگستری