ایران و تناقضات حقوقی-سیستمیک در نظام ممنوعیت سلاح هسته ای

✍️علیرضا قربانی – پژوهشگر اجتماعی

مقدمه: معمای حقوقی دستیابی به سلاح هسته ای

در نظام حقوق بین الملل، هیچ قاعده عام و الزام آوری وجود ندارد که توسعه یا مالکیت سلاح هسته ای را برای تمام کشورها ممنوع کند. تنها چارچوب محدودکننده، پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT) است که مبتنی بر عضویت داوطلبانه است. ایران با پیوستن به NPT در سال ۱۳۴۷ (۱۹۶۸) ، تعهداتی را پذیرفت، اما خروج از این پیمان (مطابق ماده ۱۰) یا خودداری از پیوستن به آن—مانند اسرائیل، هند و پاکستان—هیچ نقض حقوق بین الملل محسوب نمی شود. این یادداشت با استناد به مستندات، تناقضات سیستمیک و نقش متناقض قدرت های هسته ای را تحلیل می کند.

۱. فقدان ممنوعیت مطلق در حقوق بین الملل

- عدم وجود معاهده جهان شمول: هیچ سند بین المللی، توسعه سلاح هسته ای را برای تمام کشورها مطلقا ممنوع نکرده است. معاهده منع جامع آزمایش های هسته ای (CTBT) هنوز لازم الاجرا نشده، و معاهده منع سلاح های هسته ای (TPNW) تنها توسط ۸۶ کشور امضا شده که هیچ یک از قدرت های هسته ای یا متحدان استراتژیک آنها (مثل ناتو) به آن نپیوسته اند .

- حق حاکمیتی دولتها: طبق حقوق بین الملل عرفی، دولتها در تعیین سیاست دفاعی خود مختارند. برنامه هسته ای ایران—حتی با غنی سازی اورانیوم تا ۶۰٪و ذخیره سازی مواد شکافت پذیر—در چارچوب حق حاکمیتی آن قرار می گیرد، مگر آنکه نقض صریح NPT ثابت شود .

۲. NPT: محدودیت داوطلبانه با تبعیض ساختاری

- سلسله مراتب تبعیض آمیز: NPTکشورها را به دو دسته تقسیم می کند:

- کشورهای دارنده سلاح هسته ای (NWS): شامل ۵ قدرت (آمریکا، روسیه، چین، انگلیس، فرانسه) که مجاز به حفظ زرادخانه های خود هستند.

- کشورهای فاقد سلاح (NNWS): مانند ایران که متعهد به عدم توسعه سلاح شده اند.

این تقسیم بندی، هژمونی هسته ای را نهادینه کرده است .

- حق خروج مشروط: ماده ۱۰ NPT به اعضا اجازه می دهد در صورت "تهدید منافع حیاتی" با اعلام ۹۰ روزه از پیمان خارج شوند (مانند کره شمالی در ۲۰۰۳). ایران—با وجود تحریم ها و ترور دانشمندان خود—هنوز از این حق استفاده نکرده است .

۳. تناقض رفتاری قدرت های هسته ای: ژاندارم گری بدون تعهد

الف) دوگانگی در نظارت و شفافیت

- ایران تحت نظارت شدید: آژانس بین المللی انرژی اتمی (IAEA) به طور مداوم تاسیسات ایران را بازرسی می کند. مدیرکل آژانس (گروسی) در ۲۰۲۵تایید کرد که ایران از دسترسی بازرسان به برخی سایت ها امتناع می کند، اما این امتناع در چارچوب اختلافات فنی-سیاسی قابل تفسیر است .

- اسرائیل: معاف از بازرسی: گروسی صراحتا اعلام کرده اسرائیل هرگز اجازه بازرسی به تاسیسات هسته ای خود را نداده است. این کشور با سیاست "ابهام هسته ای"، زرادخانه ای تخمینی متشکل از ۸۰–۹۰کلاهک هسته ای دارد، اما به NPTنپیوسته و تحت هیچ نظارتی نیست .

ب) نقض تعهدات خلع سلاح توسط قدرت های هسته ای

- تخلف از ماده ۶ NPT: این ماده کشورهای هسته ای را به "خلع سلاح کامل" ملزم می کند، اما آنها نه تنها زرادخانه های خود را حفظ کرده اند، بلکه به مدرنیزه سازی تسلیحات ادامه می دهند. آمریکا تنها در ۲۰۲۳، ۷۱.۸ میلیارد دلار برای نوسازی تسلیحات هسته ای هزینه کرده است.

- واکنش به ایران: دو معیاری آشکار:

- هند و پاکستان با آزمایش های هسته ای آشکار (۱۹۹۸) و عدم پیوستن به NPT، تحریم های محدودی متحمل شدند که به زودی لغو شد.

- ایران—عضو NPT—با وجود عدم اثبات ساخت سلاح، تحت سخت ترین تحریم های تاریخ (شامل قطعنامه های شورای امنیت) قرار گرفته است .

ج) نقش آفرینی قدرت ها به عنوان "ژاندارم هسته ای"

- تحریم ها به بهانه "تهدید صلح جهانی": شورای امنیت—با تسلط قدرت های هسته ای دارای حق وتو—قطعنامه های متعددی علیه ایران تصویب کرده است. این در حالی است که خود این کشورها نقشی کلیدی در اشاعه فناوری هسته ای داشته اند (مثل فروش رآکتور به ایران پیش از ۱۹۷۹توسط آمریکا و آلمان) .

- استفاده ابزاری از آژانس: گزارش های IAEA اغلب تحت تاثیر ملاحظات سیاسی قدرت هاست. نمونه بارز: قطعنامه های علیه ایران در حالی صادر می شود که نقض ماده ۶ NPTتوسط قدرت های هسته ای هیچ گاه در شورای حکام آژانس محکوم نشده است .

۴. ایران: توانمندی فنی و محدودیت سیاسی

الف) دستاوردهای هسته ای فراتر از NPT

- چرخه کامل سوخت هسته ای: ایران توانایی غنی سازی اورانیوم تا ۶۰٪ ، تولید میله های سوخت، طراحی رآکتور و ساخت رادیوداروها را دارد. 

- دانش طراحی سلاح: اسناد به سرقت رفته "پروژه آماد" (۲۰۱۸) نشان می دهد ایران تا ۲۰۰۳ به فناوری طراحی سلاح هسته ای با قابلیت نصب روی موشک های بالستیک دست یافته بود .

ب) عامل بازدارنده: مصلحت سنجی سیاسی، نه حقوق بین الملل

- فتوای رهبری علیه سلاح هسته ای: ایران رسما اعلام کرده "داشتن سلاح کشتار جمعی در دکترین دفاعی جایی ندارد" .

- هزینه های استراتژیک: ساخت سلاح، ایران را در معرض حمله پیش دستانه (مثل عملیات "شیر برخاسته" اسرائیل در ۲۰۲۵) یا انزوای بین المللی قرار می دهد. طبق نظرسنجی دانشگاه مریلند، ۸۵٪ایرانیان از برنامه هسته ای غیرنظامی به عنوان "نماد غرور ملی" حمایت می کنند، اما موافق تبدیل آن به پروژه نظامی نیستند .

نتیجه گیری: مضحکه ای به نام "نظم عدم اشاعه"

۱. نظام دوپهلوی حقوقی: NPT با تثبیت انحصار هسته ای برای ۵قدرت، حقوق ناعادلانه ای ایجاد کرده است. کشورهای غیرعضو (اسرائیل، هند، پاکستان) بدون فشار نظامی به زرادخانه هسته ای دست یافته اند، در حالی که عضو متعهدی مانند ایران تحت شدیدترین فشارهاست.

۲. ژاندارم گری بی مبنا: قدرت های هسته ای که خود تعهدی به خلع سلاح ندارند، با ابزارهای دوگانه (تحریم، ترور دانشمندان، تهدید نظامی) مانع دستیابی دیگران به فناوری هسته ای می شوند. این رفتار نه تنها "مضحک" است، بلکه موجب بی اعتباری نظام بین الملل شده است.

۳. آینده عدم اشاعه: تنها راه خروج از بن بست کنونی، بازنگری در NPTبرای حذف تبعیض ها و الزام قدرت های هسته ای به تعهدات خلع سلاح است. تا آن زمان، ایران—و هر کشور دیگری—می تواند با خروج از NPT(حق قانونی خود) سلاح هسته ای توسعه دهد، اما هزینه های امنیتی آن را باید بپذیرد.

پینوشت:آنچه ایران را از عبور از خط قرمز هسته ای بازمی دارد، نه قواعد حقوقی، بلکه محاسبات هزینه-فایده استراتژیک است: توازن بین غرور ملی، امنیت منطقه ای و بقای نظام. این همان محاسبه ای است که قدرت های هسته ای از درک آن عاجزند .

منابع و مآخذ :

1. اسناد و معاهدات بین المللی:

- متن کامل پیمان NPT (1968) - سایت رسمی سازمان ملل متحد

- معاهده منع جامع آزمایش های هسته ای (CTBT) - 1996

- پروتکل های الحاقی 1977 به کنوانسیون ژنو

2. گزارش های رسمی:

- گزارش های ماهانه آژانس بین المللی انرژی اتمی(IAEA) درباره برنامه هسته ای ایران (2020-2024)

- گزارش پنتاگون درباره سلاح های هسته ای (2022)

- گزارش موسسه علوم و امنیت بین المللی (ISIS) درباره پروژه آماد

3. اسناد تاریخی:

- یادداشت های اسدالله علم (جلد 1، انتشارات مازیار)

- اسناد وزارت امور خارجه آمریکا (1974) منتشر شده توسط آرشیو امنیت ملی

4. منابع تحلیلی:

- تحلیل حقوقی NPT توسط مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه (2023)

- گزارش دانشگاه مریلند درباره افکار عمومی ایرانیان (2024)

5. منابع خبری معتبر:

- گزارش نیویورک تایمز درباره برنامه هسته ای اسرائیل (2023)

- تحلیل خبرگزاری رویترز درباره تحریم های ایران (2024)

6. منابع فارسی:

- روزنامه شرق: تحلیل برنامه هسته ای ایران (1402)

- خبرگزاری ایسنا: گزارش هایی درباره فتوای رهبری

7. منابع اینترنتی:

- سایت رسمی آژانس بین المللی انرژی اتمی

- پایگاه اطلاع رسانی ریاست جمهوری ایران

8. کتاب های تخصصی:

- "حقوق بین الملل هسته ای" تالیف دکتر محمدحسین زارعی

- "تاریخ برنامه هسته ای ایران" نوشته علی اکبر ولایتی

9. مصاحبه ها و اظهارات رسمی:

- مصاحبه کمال خرازی با شبکه الجزیره (2023)

- سخنرانی رئیس سازمان انرژی اتمی ایران (1402)

10. آمار و ارقام:

- گزارش بانک جهانی درباره هزینه های نظامی کشورها

- آمار رسمی سازمان انرژی اتمی ایران