راهنمای علمی و کاربردی حمایت های روانی اجتماعی در دوران جنگ (با تاکید بر ارتقاء تاب آوری آحاد جامعه)

_{راهنمای علمی و کاربردی حمایت های روانی اجتماعی در دوران جنگ}

(مبتنی بر اصول مددکاری اجتماعی و روانشناختی با تاکید بر ارتقاء تاب آوری آحاد جامعه)

دکتر جواد طلسچی یکتا؛ بنیانگذار رسانه تاب آوری ایران

مقدمه

حمایت های روانی اجتماعی (MHPSS) مجموعه ای از خدمات و فعالیت هاست که با هدف حفظ و ارتقای سلامت روان، تاب آوری و رفاه اجتماعی افراد و جوامع درگیر بحران انجام می شود.

در شرایط جنگ، نیاز به این حمایت ها به دلیل افزایش ناگهانی استرس، جابه جایی اجباری، خشونت و از دست دادن عزیزان به طرز چشمگیری رشد می کند.

این راهنما با بهره گیری از رهنمودهای بین المللی IASC (2024)، WHO (2024)، Sphere (2023) و تجربه میدانی متخصصان ایرانی و با هدف انتشار در رسانه تاب آوری ایران (talisweb.ir) تدوین شده است.

اصول راهبردی

منشور حقوق محور

• کرامت و حقوق بشر در مرکز همه اقدامات است.
• مشارکت فعال افراد آسیب دیده در تصمیم گیری ها.

هرم لایه ای IASC

1. خدمات پایه و امنیت: آب، غذا، سرپناه، اطلاعات درست.
2. حمایت های اجتماعی/خانوادگی: بازسازی شبکه های حمایتی، فعالیت های اجتماعی.
3. خدمات متمرکز غیرتخصصی: آموزش مهارت های مقابله ای، PFA، مشاوره کوتاه مدت.
4. خدمات تخصصی: درمان اختلالات روانپزشکی، ارجاع به روانپزشک.

اصول PFA (نگاه، گوش دادن، پیوند)

• آماده سازی، مشاهده شرایط، گوش دادن فعال، پیوند با منابع موجود.

مراقبت از مراقبین

• سوپرویژن، چرخش وظایف، برنامه های مراقبت از خود.

راهنمای گروه های هدف (با تاکید بر تقویت تاب آوری فردی و اجتماعی)

کودکان

• ایجاد فضاهای دوست دار کودک و محیط های بازی امن.
• استفاده از بازی درمانی، هنر و داستان برای پردازش هیجانات و تقویت تاب آوری.
• حمایت از والدین و آموزش مهارت فرزندپروری در بحران.
• پیشگیری از استخدام کودک سرباز و خدمات بازپیوست.

زنان و دختران

• تاسیس «فضاهای امن زنان» برای مشاوره و فعالیت های گروهی تقویت کننده اعتماد به نفس و خودکارآمدی.
• پروتکل پیشگیری و پاسخ به GBV مطابق راهبرد UNFPA (2023–2025).
• به کارگیری مداخلات توانمندساز اقتصادی و حقوقی در راستای تاب آوری پایدار.

سالمندان

• غربالگری PTSD و افسردگی با ابزارهای کوتاه و فرهنگی شده.
• گروه های همیار همسالان جهت کاهش انزوا و بازگردانی نقش اجتماعی سالمندان.
• دسترس پذیری فیزیکی (مسیرها، سرویس ها) و اطلاعات درشت خط.
• به رسمیت شناختن نقش انتقال تجربه و معنابخشی در ارتقاء تاب آوری جمعی.

توانخواهان (افراد دارای معلولیت)

• اصل «هیچ چیز درباره ما بدون ما»؛ مشارکت کامل افراد معلول در برنامه ها.
• ارزیابی و رفع موانع محیطی و ارتباطی؛ طراحی فراگیر برای ارتقاء مشارکت اجتماعی.
• ارائه خدمات توانبخشی پیوسته و حمایت های همتراز روانی اجتماعی.
• هماهنگی با مکانیزم های «شمول معلولیت» و سازمان های مردم نهاد تخصصی برای بازتوانی مبتنی بر تاب آوری.

مراحل طراحی و اجرا

1. ارزیابی سریع نیازها (5–7 روز نخست) با رویکرد مبتنی بر ظرفیت ها.
2. تحلیل ذی نفعان و تشکیل کمیته راهبری چندبخشی.
3. طراحی برنامه با اهداف SMART، تمرکز بر تاب آوری، و بودجه بندی.
4. اجرای آزمایشی و اصلاح مبتنی بر بازخورد.
5. یکپارچه سازی با بخش های سلامت، آموزش و حمایت اجتماعی.
6. پایش و ارزیابی با شاخص های کیفی/کمی Sphere.

ابزارها و منابع عملیابزارتوضیح کوتاهلینک/منبعPFA Field Guideآموزش حمایت اولیه روانیWHO, 2024mhGAP-HIGدرمان اختلالات شایع توسط کارکنان غیرمتخصصWHOCommunity-Based Child Protection Toolkitفعالیت های حمایتی کودک محورUNICEFGBV Pocket Guideراهنمای مداخله ابتدایی در خشونت مبتنی بر جنسیتUNFPAInclusive Humanitarian Action Checklistشمول افراد دارای معلولیتHI, 2023Older People Good Practice Guideخدمات سالمندانHelpAge, 2024ملاحظات فرهنگی و بومی ایران

• همکاری با نهادهای محلی (مساجد، هلال احمر، گروه های داوطلب).
• به کارگیری زبان بومی و تبیین مفاهیم در چارچوب ارزش های اسلامی.
• حساسیت نسبت به برچسب زنی و تابوهای مرتبط با سلامت روان و استفاده از مفاهیم تاب آوری در روایت های بومی.

مراقبت از مراقبین

• سیاست «۷–۲–۱»: هفت ساعت خواب، دو وعده غذای سالم، یک ساعت فعالیت لذت بخش در روز.
• جلسات تخلیه روانی هفتگی و پشتیبانی همتراز.
• گنجاندن مولفه های تاب آوری فردی و سازمانی در آموزش های ضمن خدمت.

جمع بندی

حمایت های روانی اجتماعی اثربخش در دوران جنگ، نیازمند رویکردی چندلایه، مشارکتی و مبتنی بر شواهد است. دنبال کردن اصول مطرح شده در این راهنما به مدیران بحران، مددکاران اجتماعی و روانشناسان کمک می کند تا از آسیب پذیری گروه های مختلف بکاهند، تاب آوری فردی و جمعی را ارتقا دهند و مسیر بازسازی جامعه را هموار سازند.

منبع: رسانه تاب آوری ایران

راهنمای علمی و کاربردی حمایت های روانی اجتماعی در دوران جنگ (با تاکید بر ارتقاء تاب آوری آحاد جامعه)

منابع منتخب

1. IASC. Guidelines on Mental Health and Psychosocial Support in Emergency Settings. بازنگری ۲۰۲۴.
2. WHO. Resolution WHA77.6: Strengthening MHPSS Across the Emergency Cycle, ۲۰۲۴.
3. Sphere Project. Sphere Handbook: Humanitarian Charter and Minimum Standards, ویرایش ۲۰۲۳.
4. UNICEF. MHPSS in Emergencies Toolkit, ۲۰۲۴.
5. UNFPA. GBV in Emergencies Strategy 2023–2025, ۲۰۲۳.
6. HelpAge International. MHPSS with Older People in Humanitarian Crises: Good Practice Guide, ۲۰۲۴.
7. Humanity & Inclusion. Always Included: Disability Inclusion in Crises, ۲۰۲۳.
8. WHO. Psychological First Aid: Guide for Field Workers, بازویرایش ۲۰۲۴.