بررسی مفهوم "تنخواه گردان خزانه"، ارتباط آن با پایه پولی و کنترل تورم در اقتصاد ایران

مقدمه

"تنخواه گردان خزانه" یکی از مفاهیم بنیادین و ابزارهای حیاتی در مدیریت نقدینگی و اجرای بودجه عمومی دولت در جمهوری اسلامی ایران است. این ابزار مالی، با هدف رفع موقت احتیاجات نقدی خزانه، در چارچوب قانون محاسبات عمومی کشور (مصوب 1366/06/01) تعریف و به کار گرفته می شود. درک دقیق سازوکار و محدودیت های آن، و همچنین تاثیرات آن بر متغیرهای کلان اقتصادی نظیر پایه پولی و تورم، برای تحلیل عملکرد مالی دولت و آثار اقتصادی آن ضروری است.

تعریف قانونی و اجزای تحلیلی "تنخواه گردان خزانه"

مفهوم "تنخواه گردان خزانه" در متن قانون بدین شرح است:

"تنخواه گردان خزانه عبارت است از اعتبار بانکی در حساب درآمد عمومی نزد بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران که بموجب قانون اجازه استفاده از آن به میزان معین در هر سال مالی برای رفع احتیاجات نقدی خزانه در همان سال به وزارت امور اقتصادی و دارائی داده میشود و منتها تا پایان سال واریز میگردد."

تحلیل این تعریف، عناصر کلیدی زیر را آشکار می سازد:

 * ماهیت "اعتبار بانکی": تنخواه گردان خزانه، به منزله یک خط اعتباری یا مجوز برداشت از حساب "درآمد عمومی" دولت نزد بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران است، نه انتقال فیزیکی وجه نقد. این سازوکار، نقش بانک مرکزی را به عنوان بانکدار دولت و تسهیل کننده جریان نقدینگی برجسته می سازد. این اعتبار، در واقع، یک تعهد کوتاه مدت بانک مرکزی به خزانه است که امکان انجام پرداخت های فوری را فراهم می کند، حتی اگر در لحظه برداشت، موجودی کافی در حساب مربوطه نباشد. منظور از "اعتبار بانکی" در اینجا، حق یا اجازه برداشت پول از یک حساب بانکی، تا سقف مشخصی، بدون اینکه در لحظه برداشت، آن پول به طور فیزیکی در حساب موجود باشد. این به نوعی شبیه به یک وام کوتاه مدت است که بانک مرکزی به دولت می دهد.

 * مبنای "قانونی" و "میزان معین": اعطای اجازه استفاده از تنخواه گردان خزانه، صرفا بموجب قانون (عموما قانون بودجه کل کشور) صورت می گیرد. این امر، نشانگر نظارت عالیه قوای مقننه بر نحوه استفاده از منابع مالی عمومی است و سقف آن برای هر سال مالی، به صورت معین و مشخص تعیین می شود. این قید، مانع از برداشت های نامحدود و بدون ضابطه از منابع عمومی می شود.

 * "هدف: رفع احتیاجات نقدی خزانه": کارکرد اصلی تنخواه گردان، مدیریت جریان نقدینگی دولت است. با توجه به عدم تطابق زمانی بین وصول درآمدها و لزوم انجام پرداخت های مستمر (نظیر حقوق و دستمزد، بازپرداخت بدهی های فوری و هزینه های جاری)، این ابزار به دولت امکان می دهد تا در مقاطع کسری موقت نقدینگی، تعهدات خود را ایفا کند و از بروز اختلال در امور جاری کشور جلوگیری نماید. این ابزار، به مثابه یک "پل مالی" عمل می کند تا شکاف های موقت نقدینگی پر شود.

 * "زمان بندی: منتها تا پایان سال واریز می گردد": قید "منتها" (به معنای حداکثر یا نهایتا) بیانگر اجبار و مهلت قطعی برای تسویه کامل مبلغ استفاده شده از تنخواه گردان خزانه، تا پایان همان سال مالی است. این شرط، تضمین می کند که تنخواه گردان به یک بدهی دائمی یا ابزاری برای تامین کسری بودجه مزمن تبدیل نشود و صرفا در کارکرد کوتاه مدت خود باقی بماند. عدم تسویه به موقع می تواند منجر به افزایش پایه پولی و پیامدهای تورمی شود.

میزان و وضعیت فعلی تنخواه گردان خزانه

میزان تنخواه گردان خزانه در ایران هر ساله در قانون بودجه کل کشور تعیین و تصویب می شود. بنابراین، این مبلغ ثابت نیست و بر اساس نیازهای دولت و شرایط اقتصادی کشور برای هر سال مالی متفاوت است. برای مثال، در قانون بودجه سال 1403 شمسی، رقم تنخواه گردان خزانه معادل 3 درصد بودجه عمومی دولت پیش بینی شده که با در نظر گرفتن ارقام بودجه، تقریبا به 85 هزار میلیارد تومان می رسد.

شایان ذکر است که بر اساس گزارش های اخیر خزانه داری کل کشور، دولت جمهوری اسلامی ایران در سال های اخیر (از جمله 1402 و 1403) تلاش کرده است تا با بهبود مدیریت نقدینگی و استقرار کامل حساب واحد خزانه، وابستگی خود به تنخواه گردان خزانه را کاهش دهد و در بسیاری موارد از ظرفیت کامل آن استفاده نکرده است. این رویکرد، در راستای سیاست های پولی انقباضی و با هدف کنترل رشد نقدینگی و پایه پولی و در نهایت مهار تورم، حائز اهمیت است.

ارتباط تنخواه گردان خزانه با پایه پولی و کنترل تورم

پایه پولی (Monetary Base)، که به آن پول پرقدرت نیز گفته می شود، شامل مجموع اسکناس و مسکوک در دست مردم به علاوه ذخایر بانک های تجاری نزد بانک مرکزی است. این متغیر، یکی از مهم ترین عوامل موثر بر حجم نقدینگی و در نتیجه سطح عمومی قیمت ها در اقتصاد است.

رابطه تنخواه گردان خزانه با پایه پولی و تورم از این قرار است:

 * افزایش پایه پولی در صورت عدم تسویه: زمانی که خزانه از تنخواه گردان (اعتبار بانکی از بانک مرکزی) استفاده می کند، در واقع به طور موقت از منابع بانک مرکزی استقراض می کند. اگر این مبلغ تا پایان سال مالی تسویه نشود و دولت نتواند آن را از محل درآمدهای واقعی خود جبران کند، این بدهی به بدهی دائمی دولت به بانک مرکزی تبدیل می شود. افزایش مطالبات بانک مرکزی از دولت (که از اجزای پایه پولی است)، مستقیما منجر به افزایش پایه پولی می گردد.

 * اثر بر نقدینگی و تورم: افزایش پایه پولی، از طریق سازوکار "ضریب فزاینده پول"، به افزایش چند برابری نقدینگی (M2) در اقتصاد منجر می شود. نقدینگی، شامل پول (اسکناس و مسکوک به علاوه سپرده های دیداری) و شبه پول (سپرده های غیردیداری و مدت دار) است و رابطه مستقیمی با تقاضای کل و سطح عمومی قیمت ها دارد. به عبارت دیگر، استقراض از بانک مرکزی به منظور تامین کسری بودجه، تورم زا ترین روش تامین مالی محسوب می شود، زیرا مستقیما به خلق پول پرقدرت و در پی آن، افزایش نقدینگی و فشار تورمی می انجامد.

 * مدیریت نقدینگی و مهار تورم: هدف اصلی تنخواه گردان، پر کردن شکاف های موقت نقدینگی است و در حالت ایده آل، تسویه به موقع آن از افزایش دائمی مطالبات بانک مرکزی از دولت و در نتیجه از رشد پایه پولی جلوگیری می کند. انضباط مالی دولت و عدم اتکا به تنخواه گردان خزانه (یا تسویه به موقع آن) نقش حیاتی در کنترل تورم دارد. زمانی که دولت قادر به تامین مالی مخارج خود از محل درآمدهای پایدار باشد و نیاز کمتری به استقراض از بانک مرکزی داشته باشد، فشار بر پایه پولی کاهش می یابد. این امر به بانک مرکزی اجازه می دهد تا با سیاست های پولی انقباضی تر، رشد نقدینگی را مهار کرده و به کنترل تورم کمک کند. پیاده سازی کامل حساب واحد خزانه و تجمیع تمام حساب های دولتی نزد بانک مرکزی، نیز به دولت کمک می کند تا با بهبود مدیریت نقدینگی، نیاز به استفاده از تنخواه گردان را کاهش داده و به انضباط مالی و کنترل عوامل تورم زا از طریق پایه پولی کمک شایانی کند. گزارش های اخیر حاکی از آن است که عدم استفاده یا استفاده بسیار محدود از تنخواه گردان خزانه در سال های اخیر، به کاهش رشد نقدینگی و پایه پولی و آثار مثبت در روند کاهش تورم منجر شده است.

نتیجه گیری

تنخواه گردان خزانه، هرچند ابزاری قانونی و کاربردی برای مدیریت نقدینگی روزمره دولت است، اما استفاده بی ضابطه یا عدم تسویه به موقع آن، می تواند به طور مستقیم بر پایه پولی و در پی آن نقدینگی کل تاثیر گذاشته و به تشدید تورم منجر شود. بنابراین، رعایت انضباط مالی، بهبود مدیریت خزانه، و تلاش برای تامین مالی بودجه از منابع غیرتورمی، از جمله راهبردهای کلیدی برای کنترل رشد پایه پولی و مهار تورم در اقتصاد ایران محسوب می شود. همگرایی سیاست های مالی (دولت) و سیاست های پولی (بانک مرکزی) در این زمینه، برای دستیابی به ثبات اقتصاد کلان، ضروری است.