تاب آوری فرهنگی در ارتقای سلامت

_{تاب آوری فرهنگی در ارتقای سلامت}

نقش فرهنگ جامعه در پایداری و کارآمدی خدمات بهداشتی درمانی

تاب آوری فرهنگی (Cultural Resilience) مفهومی فراتر از حفظ سنت ها، آیین ها و عناصر نمادین فرهنگی است. این مفهوم را می توان به عنوان ظرفیت یک جامعه در بازسازی رفتارها، نگرش ها و سازوکارهای خود در برابر فشارها، نابرابری ها، بحران ها و چالش های حوزه سلامت و بهداشت تعریف کرد. به عبارت دیگر، تاب آوری فرهنگی نوعی توانمندی جمعی برای واکنش انعطاف پذیر، آگاهانه و پایدار در برابر مشکلات بهداشتی و درمانی است که از دل بسترهای فرهنگی و اجتماعی جامعه نشئت می گیرد.

فرهنگ مجموعه ای از باورها، ارزش ها و رفتارهای مشترک است که نگرش افراد به سلامت، پیشگیری و درمان را شکل می دهد.

 فرهنگ بر نحوه درک و پذیرش خدمات بهداشتی تاثیر می گذارد و می تواند موجب افزایش یا کاهش تمایل افراد به استفاده از این خدمات شود. به عنوان مثال، جوامعی که به آموزش و ترویج فرهنگ بهداشت اهمیت می دهند، معمولا سطح بالاتری از آگاهی و رفتارهای بهداشتی سالم دارند که این امر به کاهش شیوع بیماری ها و بهبود کیفیت خدمات منجر می شود.

تفاوت های فرهنگی، قومی و نژادی باید در طراحی و ارائه خدمات بهداشتی مدنظر قرار گیرد تا خدمات متناسب با نیازهای مختلف جامعه ارائه شود و از تبعیض و نابرابری جلوگیری شود. فرهنگ سازمانی و تعاملات اجتماعی نیز نقش مهمی در هماهنگی و بهبود مدیریت سیستم های بهداشتی ایفا می کنند.

در بستر سلامت عمومی، تاب آوری فرهنگی در تعیین کیفیت تعامل مردم با نظام سلامت، میزان مشارکت در طرح های پیشگیرانه و درمانی، و شیوه مواجهه با مخاطرات بهداشتی نقش محوری دارد. این مولفه می تواند در شرایط مختلف، هم زمان به عنوان یک عامل تسهیل کننده یا مانع ساختاری در مسیر ارتقاء سلامت عمل نماید.

نمودهای عملی تاب آوری فرهنگی در نظام سلامت

از منظر عملیاتی، تاب آوری فرهنگی در حوزه سلامت در قالب رفتارها و نگرش های مرتبط با مراقبت های بهداشتی نمود می یابد. برای مثال، باور به ضرورت واکسیناسیون، انجام منظم غربالگری سرطان ها، رعایت بهداشت دهان و دندان، تبعیت از رژیم غذایی متعادل، مراجعه به موقع به مراکز سلامت، و پایبندی به پروتکل های دارویی، همگی نشانگر بلوغ فرهنگی سلامت در جامعه اند. در مقابل، استفاده خودسرانه از دارو، بی توجهی به علائم اولیه بیماری، یا اعتماد به درمان های شبه علمی، همگی حاکی از چالش های فرهنگی در مسیر تاب آوری سلامت هستند.

در جامعه ای که تاب آوری فرهنگی ضعیف است، گاه پوشش بیمه ای موجب افزایش مصرف غیرضروری خدمات می شود. مشاهده مراجعات مکرر به پزشکان متخصص بدون ارجاع، انجام آزمایش های گران قیمت بدون اندیکاسیون بالینی، مصرف مکرر آنتی بیوتیک بدون نسخه، عدم توجه به بروز مقاومت های دارویی، یا دریافت داروهای مکمل نامناسب و غیرضروری، مثال هایی از رفتارهای غیربهینه در مصرف خدمات سلامت هستند.

فرهنگ سلامت محور و پذیرش سیاست های ملی

یکی از ابعاد مهم تاب آوری فرهنگی، سطح پذیرش عمومی نسبت به سیاست های سلامت محور و برنامه های نظام مند است. موفقیت برنامه هایی چون پزشک خانواده، پزشکی مبتنی بر مراقبت های اولیه (PHC)، پرونده سلامت الکترونیک، یا پوشش همگانی بیمه سلامت، تا حد زیادی به نگرش فرهنگی مردم بستگی دارد. در مواردی که بی اعتمادی عمومی، شکاف های اطلاعاتی یا سوءبرداشت های فرهنگی نسبت به این برنامه ها وجود داشته باشد، حتی بهترین سیاست ها نیز با شکست مواجه می شوند.

برای نمونه، در برخی مناطق، مردم ترجیح می دهند برای بیماری های ساده مستقیما به پزشک فوق تخصص مراجعه کنند، درحالی که خدمات سطح اول می توانند با هزینه کمتر و اثربخشی مناسب پاسخ گوی نیاز آن ها باشند. این رفتار، نشان دهنده نوعی الگوی فرهنگی درمان محور به جای پیشگیری محور است که مانع کارآمدی نظام سلامت می شود.

سرمایه اجتماعی، حس تعلق و مشارکت سلامت محور

در جوامعی با سرمایه اجتماعی بالا—یعنی وجود اعتماد متقابل، انسجام اجتماعی و مشارکت فعال—افراد به گونه ای مسئولانه تر در مدیریت منابع سلامت نقش ایفا می کنند. برای مثال، مشارکت داوطلبانه در طرح های غربالگری، حمایت از اهدای خون، رعایت توصیه های بهداشتی در دوران همه گیری کرونا، و حتی همکاری در گزارش بیماری های واگیر به شبکه بهداشت، از مظاهر این نوع تاب آوری فرهنگی مبتنی بر مسئولیت جمعی است. حس تعلق ملی نیز نقشی تعیین کننده دارد. هنگامی که افراد خود را بخشی از سیستم می دانند، در صیانت از منابع ملی، پرهیز از استفاده بی رویه از خدمات و حفظ حقوق دیگران در صف انتظار خدمات درمانی، رفتار مسئولانه تری از خود نشان می دهند.

تهدیدهای نوظهور برای تاب آوری فرهنگی در ایران

تحولات اخیر در سبک زندگی، افزایش فردگرایی، تضعیف نظارت فرهنگی سنتی و گسترش شبکه های اجتماعی، موجب تغییراتی بنیادین در الگوهای رفتاری سلامت شده است. برای نمونه، قبح مصرف سیگار، قلیان و حتی مواد مخدر در میان نوجوانان، به ویژه دختران، کاهش یافته و در مواردی حتی به یک کنش هویتی تبدیل شده است. همچنین رژیم های غذایی پرچرب و پرشکر، کم تحرکی، و خواب ناکافی، به الگوهای رفتاری شایع تبدیل شده اند.

راهکارهای ارتقاء تاب آوری فرهنگی سلامت

برای ارتقاء تاب آوری فرهنگی در نظام سلامت، نیازمند رویکردی تلفیقی و میان بخشی هستیم. این رویکرد باید شامل مولفه های زیر باشد:

تقویت سواد سلامت از طریق آموزش عمومی، به ویژه از دوران مدرسه، تقویت رسانه های عمومی سلامت محور و مقابله با اطلاعات نادرست، تقویت همکاری بین نهادهای مدنی، علمی، دینی و فرهنگی در ترویج الگوهای درست سلامت، تحقیقات میان رشته ای در حوزه فرهنگ و سلامت برای تحلیل دقیق رفتارهای فرهنگی و طراحی مداخلات مبتنی بر شواهد

دکتر لیدا جراحی عضوهیات علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد در جمع بندی و پایان سخن آورده است که تاب آوری فرهنگی یک ظرفیت بنیادین برای پایداری، عدالت و کارآمدی نظام سلامت در بلندمدت است. جامعه ای که بتواند فرهنگ سلامت محور، مشارکت جویانه، و علمی را در خود نهادینه کند، در برابر بحران های سلامت آینده نیز ایمن تر و هوشمندتر عمل خواهد کرد.