آفت های پنهان نظام سیاسی و اداری از منظر آسیب شناسی و جرم شناسی انتقادی

طاهر خبر مازندران_ دکترسیدمحمدرضا موسوی فرد، 

پژوهشگر و عضوهیئت علمی دانشگاه

امروزه بر کسی پوشیده نیست که حل مشکلات نظام اداری از اهمیت بالایی برخوردار است؛ زیرا این مشکلات می توانند بر توسعه ی اقتصادی و اجتماعی کشور تاثیر منفی بگذارند. اعتماد عمومی به نظام اداری، کارایی دستگاه های دولتی، ارائه ی خدمات باکیفیت و همچنین تحقق اهداف توسعه، همگی به وجود یک نظام اداری کارآمد و شفاف وابسته است. گاهی کارشناسان، آسیب های کلیشه ای را به عنوان آفت این سیستم معرفی می کنند. در اینجا می کوشیم از زاویه ای جدید به موضوع بنگریم که کمتر به آن پرداخته شده است یا به بیان صحیح تر، به نظر می رسد پژوهشگران و منتقدان کمتر جرات ورود به آن را داشته اند. این زاویه ی دید چیزی نیست جز «سه گانه ی ریاکاری، مقدس نمایی و تملق گویی» که از آفت های پنهان و عمده ی نظام اداری ما محسوب می شوند. اگر به این موارد توجه جدی می شد، بی تردید در بسیاری از موارد، موقعیت ها به افراد شایسته تعلق می گرفت و بالتبع تحولات مثبتی رخ می داد. به هرحال، به نظر می رسد وظیفه ی جرم شناسی انتقادی در حوزه ی جامعه شناسی سازمان ها و نهادها، آسیب شناسی و پرداختن به چنین مسائلی است.

ریاکاری ظاهری در نظام سیاسی و اداری

ریاکاری، دورویی و دروغگویی اجتماعی تابعی از نظام مدیریت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه است. متاسفانه ریاکاری نزد برخی به مهارتی تبدیل شده که فردی که آن را نمی داند یا به کار نمی بندد، از سوی اطرافیان از خانواده گرفته تا دوستان و همکاران مورد سرزنش قرار می گیرد. به نظر نگارنده اگر شایسته سالاری مبنای پاداش و مجازات باشد، طبیعتا بخشی از این ریاکاری های در بخش های مختلف کاهش محسوسی می یابد.

جامعه شناسان علت ریاکاری را این گونه شرح و تبیین می نمایند که فرد در مواجهه با محیط ها، گروه ها و موقعیت های متفاوت (مانند تعاملات خانوادگی، روابط دوستانه، فضای کاری و همسایگی) تجارب متناقضی کسب می کند. این تجارب با پیام های رسانه ای و فضای مجازی درهم می آمیزد و فرد را به صورت مداوم در موقعیت های متضاد قرار می دهد.

نتیجه ی این شرایط، انباشت تجربیاتی فراتر از ظرفیت روانی انسان است که با فشارهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی نیز تشدید می شود. از سوی دیگر، سیاست فرهنگی حکومت درصدد یکسان سازی سبک زندگی است، درحالی که نیروهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی شکل دهنده ی تجارب فرد، ذاتا ناهمگون هستند. این تناقض، فرد را به سمت پذیرش «چندگانگی شخصیت» سوق می دهد؛ راهبردی که در آن، فرد برای بقا در موقعیت های مختلف به تغییر چهره و رفتار متوسل می شود. به این ترتیب، ریاکاری به پدیده ای فراگیر تبدیل می شود.حتی متولیان نظارت بر رفتارهای اجتماعی نیز ناگزیر به ریاکاری هستند و این امر دامنه ی تاثیرگذاری مدیران را محدود می کند. مقابله با این پدیده مستلزم آن است که نخست، خود مدیران از اتهام ریاکاری و دورویی مبرا باشند.

مقدس مآبی آفت پنهان نظام سیاسی و اداری

در آغاز این بخش، به سخنان مرجع تقلید “مرحوم آیت الله سید محمدعلی علوی گرگانی” استناد می کنیم که فرمودند: «در طول تاریخ، انسان های مقدس نما به دلیل دوری از خدا و اهل بیت (ع)، خسارت های جبران ناپذیری به جامعه اسلامی وارد کرده اند.» ایشان معتقد بودند برخی افراد مقدس نما با اعمال و رفتارهای خود، جایگاه اسلام را در جامعه تخریب می کنند. انسان در هر موقعیتی که باشد، باید حفظ عزت و آبروی اسلام را اولویت خود قرار داده و به مردم خدمت کند.

مقدس مآبی از عوامل پیدایش بدعت است. این افراد با این توهم که با اعمال خود به خدا نزدیک تر می شوند و ثواب بیشتری می برند، در واقع با پیشی گرفتن از دستورات الهی و سنت پیامبر (ص)، مرتکب بدعت در دین می شوند. طبق فرمایش رسول اکرم (ص)، نه تنها از این اعمال ثابتی نمی برند، بلکه گناهکار نیز محسوب می شوند.بنیانگذار انقلاب اسلامی با اشاره به تاریخ اسلام تاکید داشتند که اسلام هیچ گاه به اندازه ای که از مقدس نمایان روحانی نما آسیب دیده، از هیچ گروه دیگری متضرر نشده است. نمونه بارز این مسئله، مظلومیت و غربت امیرالمومنین علی (ع) است که در صفحات تاریخ به وضوح ثبت شده است. طلاب جوان باید آگاه باشند که پرونده تفکر این گروه همچنان باز است، فقط شیوه های مقدس نمایی و دین فروشی تغییر شکل داده است. همان ها که در گذشته خود را از سیاست دور می دانستند، امروز حامی جریان هایی شده اند که تا مرز براندازی نظام و کودتا پیش رفته اند. اگر امروز در جامعه شاهد پدیده هایی مانند دین گریزی و دین زدگی هستیم، یا اگر در بخشی از جهان، اسلام هراسی رواج یافته، بخشی از این مشکلات ناشی از دوری ما از اخلاق اسلامی و اهداف بعثت پیامبر (ص) است. دشمنان اسلام با سوءاستفاده از این ضعف ها و با بزرگ نمایی آنها، توانسته اند بر افکار عمومی جهانیان تاثیر بگذارند و چهره ای مخدوش از اسلام ارائه دهند.

تملق گویی؛ آفتی کهنه در نظام اداری

تملق گویی به معنای بیان ستایش های اغراق آمیز و غیرواقعی برای جلب منفعت یا رضایت دیگران است. این رفتار که معمولا با دورویی و پنهان کاری همراه می شود، شکلی از چاپلوسی و خوشامدگویی مبالغه آمیز محسوب می شود.در حقیقت، تملق ورزی ابراز علاقه ای ظاهری و غیرصادقانه برای دستیابی به اهداف شخصی است که در همه ی فرهنگ ها رفتاری ناپسند و نکوهیده به شمار می آید. در محیط های اداری، تملق گویی به عنوان پدیده ای مخرب شناخته می شود که می تواند آسیب های جبران ناپذیری به ساختار سازمان وارد کند. این معضل زمانی خطرناک تر می شود که مدیران تملق پذیر، چاپلوسی اطرافیان را جایگزین شایسته سالاری کنند.چنین رویکردی به تدریج مدیران را از شخصیت های مقتدر و نوآور به افرادی منفعل تبدیل می کند که تنها به حضور فیزیکی در سازمان بسنده می کنند. برای مقابله با این آفت دیرینه، لازم است فرهنگ سازمانی سالمی ایجاد شود که در آن تملق گویی رفتاری غیرقابل قبول تلقی گردد.

روش موثر مقابله با تملق گویی، بی اعتنایی به تملق گویان است که در روان شناسی به تکنیک «خاموشی» معروف است. این روش باعث می شود تملق گویان رفتار خود را اصلاح کنند و به جای آن، رفتارهای مثبت تقویت شوند. از سوی دیگر، باید با اجرای سیاست های تشویقی، فضایی امن برای بیان صادقانه ی نظرات کارکنان فراهم آورد و با برگزاری دوره های آموزشی، توانایی شناسایی و مقابله با این پدیده را در کارمندان تقویت کرد. نکته ی تامل برانگیز آنکه تملق گویی صرفا به محیط های اداری محدود نمی شود، بلکه به عنوان عاملی بازدارنده در مسیر پیشرفت جامعه عمل می کند.این رفتار که ریشه در تاریخ کهن نظام های اداری دارد، همچون اختاپوسی بر پیکره ی مدیریت کشور سایه افکنده و مانع تحقق اهداف توسعه ای می شود. بنابراین، مقابله با این معضل نیازمند عزمی ملی و برنامه ریزی دقیق در تمام سطوح مدیریتی است.

برآیند تحلیلی

مقدس نمایی به معنای توجه افراطی به ظواهر دین و غفلت از روح و حقیقت آن است. این پدیده در نظام های سیاسی و دینی، مانعی جدی در مسیر اصلاحات و پیشرفت محسوب می شود. افزون بر این، تملق گویی و چاپلوسی از دیگر آسیب های بنیادین نظام اداری و سیاسی به شمار می آید.

این رفتارهای ناپسند موجب تضعیف شایسته سالاری، گسترش فساد و کاهش اعتماد عمومی می گردد. افراد جاه طلب برای حفظ یا ارتقای موقعیت خویش به تملق گویی متوسل می شوند و مدیران تملق پذیر نیز با تکیه بر اطرافیان چاپلوس، از واقعیت ها فاصله گرفته و در تصمیم گیری های کلان دچار اشتباه می شوند.

شیوع تملق در جامعه، موجبات گسترش دروغ و ریا را فراهم می آورد، افراد صادق و خیرخواه را به حاشیه می راند و در نهایت به فساد ساختاری و بی اعتمادی اجتماعی می انجامد. سه گانه ی مخرب ریاکاری، مقدس نمایی و تملق گویی، هر یک به تنهایی و در تعامل با یکدیگر، بنیان های اخلاقی و کارآمدی نظام اداری و سیاسی را مورد تهدید قرار می دهند.

می توان دریافت این آسیب ها با تضعیف اعتماد اجتماعی، گسترش فساد اداری، ایجاد موانع در مسیر اصلاحات و حذف نظام شایسته سالاری، جامعه را به سمت عقب ماندگی و بحران مشروعیت سوق می دهند. مقابله با این معضلات، مستلزم اصلاح ساختارها، تقویت اخلاق حرفه ای، افزایش شفافیت و ارتقای سطح پاسخگویی مسئولان است. سه گانه ریاکاری، مقدس مابی و تملق گویی به عنوان آفات نظام سیاسی و اداری، از منظر آسیب شناسی و جرم شناسی انتقادی، ریشه در ضعف های ساختاری و فرهنگی دارد و مقابله با آن نیازمند اصلاحات بنیادین در نظام های اداری و فرهنگی است.

جرم شناسی انتقادی معتقد است که جرم و انحراف محصول نابرابری ها و ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ناعادلانه است که زمینه ساز بزهکاری و رفتارهای انحرافی می شود. رذایل اخلاقی مذکور نیز در بستر چنین ساختارهای نابرابر و فسادزا رشد می کنند و به عنوان آفات نظام سیاسی و اداری، موجب تضعیف عدالت و افزایش فساد می شوند. این رذایل اخلاقی، به ویژه در نظام های سیاسی و اداری، زمینه ساز فساد سازمانی و سوءاستفاده از قدرت هستند که جرم شناسان انتقادی آن را ناشی از ساختارهای طبقاتی و نابرابر می دانند.

به این معنا که فساد اخلاقی و رفتاری همچون تملق گویی و ریاکاری، بازتابی از نابرابری ها و فشارهای اجتماعی است که افراد را به سمت انحراف سوق می دهد. جرم شناسی انتقادی به نقد قوانین و ساختارهای حاکم می پردازد که ممکن است خود موجب تداوم رذایل اخلاقی و فساد شوند. به عبارت دیگر چنین است، که این رویکرد تاکید دارد که قوانین و نظام های سیاسی-اداری باید به گونه ای اصلاح شوند که زمینه های فساد اخلاقی و رفتاری کاهش یابد و عدالت اجتماعی برقرار شود.

قابل دسترسی در پایگاه خبری طاهر خبر :https://taherkhabar.ir/?p=16369