نظریه های مخالفان و موافقان حریم خصوصی دکتر حسام رحیمی استاد حقوق دانشگاه های ایران

نظریه های مخالفان و موافقان حریم خصوصی

دکتر حسام رحیمی 

استاد حقوق دانشگاه های ایران

نظریه های مخالفان حریم خصوصی

الف: نظریه تحویل گرایانه تامسون

شایدمشهورترین دیدگاه تحویل گرایانه ای[1]که در رابطه با حریم خصوصی وجود دارد دیدگاه «جودی جارویس تامسون» [2]باشد . تامسون پس از بررسی دقیق موارد چندی که ناقض حق حریم خصوصی تلقی می شوند، به این باور می رسد که تمام موارد مزبور را می توان به بهترین وجه از جنبه نقض حقوق اموال یا حقوق راجع به شخص مورد توجه قرارداد . نهایتا آنکه حق حریم خصوصی، در نظر تامسون، چیزی نیست جز مجموعه ای از حقوق؛ حق حریم خصوصی، حق اشتقاقی [3]است؛ بدین معنا که نیاز به آن نیست که در مجموعه حقوق راجع به حریم خصوصی به دنبال پیدا کردن وجه افتراق باشیم چرا که حریم خصوصی اهمیت و توجیه خود را از حقوق اساسی تر دیگری به عاریت می گیرد.[4]

ب: نظریه اقتصادی پوسنر

ریچارد پوسنر[5]با ارایه دیدگاهی منتقدانه از حریم خصوصی، معتقداست که مجموعه منافعی که تحت لوای حریم خصوصی مورد پاسداری قرار می گیرند، مجزا و متمایز نیستند . به علاوه دیدگاه وی در نوع خود منحصر به فرد است زیرا از نظر وی حریم خصوصی به طرقی مورد احترام قرار می گیرد که از لحاظ اقتصادی کارا نیستند. در رابطه با احترام به اطلاعات پوسنر می گوید که حریم خصوصی تنها در صورتی می بایست مورد صیانت قرار گیرد که دسترسی به اطلاعات ارزش آن را تقلیل دهد .

به نظر او انگیزه ای که در پس اختفای اطلاعات ،یا افشای سلیقه ای آن از سوی فرد نهفته است از دو حال خارج نیست: یا این که این امر برای گمراه ساختن دیگران صورت می پذیرد یا این که برای کسب سود اقتصادی و یا منفعت شخصی است . پس حمایت از حریم خصوصی فرد ممکن است که به قیمت حجاب فکری دیگران تمام شود و این امر چندان قابل دفاع نیست چرا که چنین چیزی به ضرر جامعه تمام خواهد شد . با این حال پوسنر از حریم خصوصی سازمانی یا گروهی به این دلیل که در قیاس با حریم خصوصی شخصی از اهمیت بیشتری برخوردار است و امکان بیشتری را برای ارتقای اقتصاد فراهم می آورد ، دفاع می کند. [6]

ب: نظریه فمینیستی و حریم خصوصی

برداشت واحدی از انتقادات فمینیستی از حریم خصوصی به چشم نمی خورد، با این حال به طور کلی می توان گفت که بسیاری از فمنیستها نگران استفاده از حریم خصوصی به عنوان پوششی جهت اخفای سیطره ، تحقیر و سوء استفاده ای که زنان دستخوش آن هستند می باشند . اگر تفکیک بین حوزه های عمومی و خصوصی، حوزه خصوصی را معاف از هرگونه نظارت سازد، در این صورت حق با این دسته از فمنیستها خواهد بود. برخی برآنند که فمنیستهایی همچون کاترین مک کینون [7]تقسیم بندی عمومی – خصوصی رابه کلی رد می کنند و معتقدند که فمنیستهایی از این دست از حریم خصوصی رویگردان هستند ، چرا که فمنیستهای مزبور بر این باورند که حریم خصوصی می تواند برای زنان منشاء خطر باشد، زیرا حریم خصوصی ممکن است که با کوتاه کردن دست دولت از هر گونه نظارت، محیط خانه را به مامنی برای سرکوب و آزار و اذیت زنان مبدل سازد . البته نگرش همه فمنیستها به حریم خصوصی بدین نحو نیست، از دید آنیتا آلن دیدگاه معمول تر آن است که پذیرفته شود که با آنکه حریم خصوصی ممکن است به پوشش برای اخفای سوء استفاده مبدل شود، لیکن به خاطر صدمه و آزاری که ممکن است درخفاء رخ دهد به طور کامل قابل رد نیست . به علاوه زنان در سایه حریم خصوصی می توانند برای نمونه از برنامه های عقیم سازی اجباری دولت یا الزام زنان باردار به ارایه تست های مواد مخدر در امان باشند یا این که به حقوقی در برابر تجاوز جنسی از سوی شوهر[8]نایل گردند . پس امحاء تقسیم بندی عمومی – خصوصی وتبدیل آن به حوزه عمومی واحد جایز نیست.

آنچه که فمنیستها را سردرگم می کند این است که چگونه مفهومی از حریم خصوصی مطرح کنند که از یکسو دست دولت را از نظارت و مداخله خودسرانه کوتاه کند و از سوی دیگر زنان را دستخوش نقش های کلیشه ای یا سرکوب و سوء استفاده مردان قرار ندهد. [9]

نظریه های موافقان حریم خصوصی

در این قسمت ما قصد داریم که رویکردها و تعابیر مختلفی که از سوی صاحبنظرانی که با حق حریم خصوصی موافق هستند را مورد بررسی قرار دهیم.

الف: نظریه حق داشتن تنهایی [10]

برخی از حق حریم خصوصی تحت عنوان حق داشتن تنهایی یاد می کنند، اما به نظر می رسد تلقی حق حریم خصوصی به عنوان حق داشتن تنهایی ، صرفا بر یک جنبه از حق، دلالت دارد . چنین طرز تلقی برای ما مدلل نمی سازد که حریم خصوصی را چگونه می بایست در برابر واقعیاتی همچون بیان آزادی، اجرای موثر قانون و ارزشهای مهم دیگری از این دست مورد ارزیابی قرار داد ، وانگهی چنین برداشتی به ما نمی گوید که در چه مسایل و موضوعاتی می بایست تنها بمانیم ... ممکن است گفته شود که تنها ماندن بر عدم مداخله از سوی دولت دلالت دارد ، اما باید دانست که چنین تعبیری اغلب این واقعیت را نادیده می گیرد که ادعایی که معمولا در رابطه با حریم خصوصی وجود دارد به هیچ وجه ادعایی در مورد عدم مداخله دولت نیست بلکه ادعایی در خصوص مداخله دولت جهت تامین حمایتی مشروع از فرد علیه دیگران است.[11]

خلاصه آنکه حق داشتن تنهایی حریم خصوصی را به مثابه نوعی مصونیت یا خلوت تلقی می کند ، چنین تلقی به زعم بسیاری از صاحب نظران ، بیش از حد موسع است، به عبارتی چنین تلقی به قول آنیتا آلن هر گونه رفتار تعرضی و یا مضر، از ایراد ضرب و جرح گرفته تا نگاه دزدکی به اتاق خواب دیگری را در بر می گیرد. [12]

ب: نظریه دسترسی محدود دیگران به خود [13]

برخی از نظریه پردازان، حریم خصوصی را دسترسی محدود دیگران به خود تعریف می کنند. دسترسی محدود با تنهایی یکی نیست ، تنهایی نوعی خلوت گزینی یا دوری جستن از دیگران است و میتوان گفت تنهایی بخشی از نظریه دسترسی محدود است، همانطور که بخشی از نظریه حق داشتن تنهایی هم هست، اما مضمون این نظریه چیزی فراتر از تنهایی صرف است و مواردی همچون رهایی از مداخله حکومت و نیز رهایی از تعرضات رسانه ها ودیگران را هم در بر می گیرد . برای آشنایی با محتوای نظریه دسترسی محدود به خود به چند تعریف از طرفداران این نظریه در رابطه با حریم خصوصی اشاره می کنیم:

ای – ال گودکین[14]معتقد است که حریم خصوصی عبارت است از« حق تصمیم گیری در خصوص این امر که دسترسی به چه میزان از اطلاع، احساسات و تفکرات شخصی، کردارها و شئون ( یک فرد ) برای سایرین به طور کلی جایز است» . سیسلابک[15]حریم خصوصی را به عنوان وضعیت ایمن بودن از دسترسی ناخواسته دیگران تعریف می کند . ارنست وان دن هاگ[16]هم در این رابطه می گوید: « حریم خصوصی عبارت است از دسترسی انحصاری یک شخص( یا یک واحد حقوقی دیگر) به حوزه ای که متعلق به خود اوست ، حق حریم خصوصی این حق را به یک شخص می دهد که بتواند دیگران را از الف) نگاه کردن ب) استفاده کردن یا ج) تعرض به حوزه خصوصی خود باز دارد».

بر این نظریه این انتقاد وارداست که این رویکرد، مفهومی از مواردی که خصوصی تلقی می شود را به دست نمی دهد ، یقینا هر نوع دسترسی به خود ناقض حریم خصوصی نیست ،به علاوه این نظریه از میزان دسترسی ای که موجب تحقق نقض حریم خصوصی میگردد، سخن نمی گوید. ممکن است طرفداران نظریه دسترسی محدود، به این سئوال که چه میزان از کنترل برخود را می بایست اعمال کنیم؟ بدین نحو پاسخ دهند که حریم خصوصی حلقه اتصال بین عدم دسترسی مطلق و دسترسی کامل است . اما فرضا هم که حریم خصوصی چنین باشد، در این صورت سوال مهم دیگری به وجود می آید، بدین نحو که چه میزان از دسترسی را می بایست دسترسی معقول تلقی کنیم ؟ پاسخ به این سئوال در گرو داشتن درکی از مواردی که خصوصی هستند می باشد . خلاصه آنکه این نظریه هم مانند نظریه اول بیش از حد گسترده و مبهم است. [17]

ج: نظریه سری بودن [18]

یکی از رایج ترین برداشت هایی که در رابطه با حریم خصوصی وجود دارد این است که آن را موجد سری بودن مسایل وموضوعات معینی می دانند . از این دیدگاه حریم خصوصی در اثر افشای اطلاعاتی که از قبل مخفی شده، نقض خواهد شد. چنین طرز تلقی از حریم خصوصی را می توان زیر مجموعه ای از تئوری دسترسی محدود دیگران به خود، تلقی کرد . البته از آنجا که طرز تلقی مزبور تنها متضمن یکی از موارد این نظریه، یعنی اخفای واقعیات مشخص است از تئوری دسترسی محدود به خود مضیق تر ومحدود تر است . برخی از نظریه پردازان مدعی شده اند تلقی حریم خصوصی به عنوان سری بودن، دایره حریم خصوصی را بیش از حد محدود می سازد؛ مثلا ادوارد بلوستین [19] یا آرنولد سیمل [20] در مقام انتقاد برآنند که طرز تلقی مزبور توان آن را ندارد که حریم خصوصی گروهی را مورد شناسایی قرار دهد . این طرز تلقی با یکی شمردن حریم خصوصی و سری بودن ، خود را از این واقعیت دور می سازد که افراد خواهان آنند که چیزهایی را از برخی از مردم ، نه همه مردم ، سری نگه دارند . مثلا ممکن است کارگر از افشا شدن آنچه که پشت سر کارفرمای خود گفته است رضایت داشته باشد .

ایراد دیگری که به این نظریه وارد شده است آن است که حریم خصوصی چیزی فراتر از خودداری صرف از افشای اطلاعات است . از نظر جودی واگنر دی کیو[21]محرمانه بودن همسان با حریم خصوصی نیست ،اطلاعات سری اغلب خصوصی نیستند ( مثلا نقشه های سری نظامی ) و مسایل خصوصی هم همواره سری نیست ( مثلا دیون یک شخص)[22].

د: نظریه کنترل بر اطلاعات شخصی

یکی از رایج ترین نظریه های موجود در مورد حریم خصوصی نظریه کنترل اطلاعات شخصی است . به طور خلاصه، این نظریه بر آن است که حریم خصوصی حقی است که به موجب آن فرد می تواند انتشار اطلاعات راجع به خود را کنترل کند، مثلا به نظر آلن وستین حریم خصوصی حقی است که به موجب آن افراد، گروهها یا نهادها می توانند برای خودتصمیم بگیرند که اطلاعات راجع به خود را چه موقع، چگونه و به چه میزان در اختیار سایرین قرار گیرد . از دید چارلزفراید[23]حریم خصوصی صرفا این نیست که در اذهان دیگران اطلاعاتی در مورد ما موجود نباشد، بلکه بیشتر کنترلی است که ما بر اطلاعات راجع به خویش اعمال میکنیم . تاکیدی که این نظریه بر اطلاعات شخصی می کند دایره آن را بسیار محدود می سازد ، چرا که این نظریه آن دسته از جنبه های حریم خصوصی را که ماهیتی اطلاعاتی ندارند ، مستثنی می سازد.

به علاوه نظریه مزبور کاملا مبهم است، چرا که طرفداران آن نوع اطلاعاتی که افراد نسبت به آن می بایست برخوردار از کنترل باشند را تعیین نمی کنند حتی اگر فرض کنیم که منظور از اطلاعات هرگونه اطلاعاتی است که به نحوی در رابطه با شخص است، باز هم اشکال دیگری به وجود می آید و آن این است که حریم خصوصی صرفا یک امتیاز یا امر فردی نیست بلکه جنبه ای اجتماعی هم دارد گاهی اوقات این جامعه است که تعیین می کند چه مواردی را می بایست به عنوان حریم خصوصی مورد حمایت قرار داد.[24]

ه: نظریه حمایت از شخصیت و کرامت

ز آنجا که کرامت انسانی مبدا و مبنای بسیاری از حقوق آدمی چون حق حیات در زندگی، حق آزادی، امنیت، رشد و شکوفایی شخصیت در پرتو تعلیم و تعلم و آموزش و پرورش و ... می باشد ضرورت دارد مفهوم، ویژگی ها و عناصر بنیادین آن و نیز انواع و اقسامی که برای آن متصور است و همچنین علل زوال و فنا و پایان آن و همچنین علل عدم مراعات آن از سوی برخی از ابنای بشر، مورد بحث و بررسی و کنکاش و مداقه قرار گیرد تا حقیقت امر برای آنان که تشنه زلال ناب حقیقتند روشن گردد و با شناخت از این گوهر ناب خدادادی در پاسداشت آن بکوشند و خود به آسانی زوال و نابودیش را بر نتابیده و دیگران را نیز از تعدی و تجاوز به آن باز دارند. یادآوری این نکته نیز در خور توجه است که عدم تبیین و تشریح این حق مهم و حیاتی بر ضرورت بررسی و تحقیق پیرامون آن افزوده است.

این نظریه در مقام حمایت از تمامیت شخصیت فرد است. در این رابطه سوالی که به ذهن می رسد آن است که در اینجا حریم خصوصی حمایت از چه جنبه هایی را سرلوحه کار خود قرار می دهد ؟ به نظر ادوارد بلوستین حریم خصوصی فردیت فرد را مورد حراست قرار می دهد ، به نظر وی حریم خصوصی یک مفهوم یکپارچه و منسجم است که غایت آن پاسداری در مقابل رفتاری است که فردیت را تنزل و کرامت شخص را مورد اهانت یا شخصیت انسانی را مورد تعرض قرار می دهد. جفری ریمن[25]هم بر آن است که حریم خصوصی گرایش فرد به شخصی شدن، شخصی بودن و شخصی ماندن را مورد حمایت قرار می دهد . به نظر می رسد این نظریه در واقع در مورد آزادی و خودمختاری سخن می گوید، نه حریم خصوصی . این نظریه حریم خصوصی را تبیین نمی کند چرا که تعریف مناسبی از شخصیت ارایه نمی دهد. به علاوه این نظریه گستردگی بیش از حدی دارد. شخصیت ما دارای جنبه ای کاملا خصوصی نیست ؛ در واقع ، قسمت عمده ای از شخصیت ما ماهیتا به گونه ای است که از روی میل و اراده آن را در معرض عموم به نمایش و ابراز می گذاریم ؛ به طورمثال یک اثر هنری اغلب ابرازی از اعماق ضمیر وجود یک هنرمند است ، اما هنر را به ندرت می توان امری خصوصی تلقی کرد، بعلاوه تعرض به کرامت و شخصیت ممکن است به گونه ای صورت پذیرد که ربطی به حریم خصوصی نداشته باشد مثلا اجبار به تکدی گری جهت رفع گرسنگی به طور جدی کرامت را مخدوش می سازد، لیکن به نظر نمی رسد که متضمن لطمه به حریم خصوصی باشد .[26]

و: نظریه خلوت [27]

این نظریه بر موردی تاکید می کند که حریم خصوصی صرفا دارای جنبه فردی نیست، بلکه علاوه بر آن در زمینه روابط بشری هم کاربرد دارد . ما با درجات مختلفی از خلوت به برقراری روابط بادیگران دست می یابیم و با ارزیابی حریم خصوصی می توانیم برای هر یک از روابط مختلف مان میزانی از صمیمیت مطلوب را در نظربگیریم. ژولی اینس [28]در این زمینه می گوید : اگر صرفا بر یکی از سه مورد اطلاعات، دسترسی یا تصمیمات صمیمانه به تنهایی تاکید کنیم چیزی از محتوای حریم خصوصی دستگیرمان نخواهد شد زیرا حریم خصوصی شامل هر سه حوزه است ، نظر من این است که وجه مشترک این حوزه های کاملا متمایز، صمیمیت است ، یعنی محتوای حریم خصوصی شامل اطلاعات صمیمانه، دسترسی صمیمانه و تصمیمات صمیمانه می باشد . اینس خاطر نشان می سازد که برای تعریف صمیمیت باید دو عامل را مد نظر قرار داد : یکی رفتار ودیگری انگیزه افراد . وی توسل به بررسی موارد خاص از رفتار افراد جهت تعریف صمیمیت را کافی نمی داند ، به اعتقاد وی صمیمیت ریشه در چیزی دارد که قبل از شکل گیری رفتار حادث می شودو ان انگیزه های فرد است که حائز اهمیت است . مسایل یا اعمال صمیمانه ،ارزش خود را از عشق ، اندوه یاتمایل فرد می گیرند . بر این اساس وی مدعی می شود که حیطه صمیمیت را تعریف کرده است. حریم خصوصی عبارت است از حالت برخورداری فرد از کنترل بر تصمیمات مربوط به مسایلی که معنا و ارزش آنها برخاسته از عشق، نگرانی یا تمایل خود فرد است . این قبیل تصمیمات این امکان را به فرد می دهد که بتواند بر مبنای آنها در خصوص دسترسی دیگران به خود، انتشار اطلاعات راجع به خود و اعمال خود ، دست به انتخاب و گزینش بزند. اما باید دانست که نظریه هایی که حریم خصوصی را به مثابه صمیمیت و نزدیکی می دانند بیش از حد مضیق هستند، زیرا بر روابط بین اشخاص و احساسات خاصی که از این نوع روابط بر می خیزد تاکید مفرطی می کنند . یقینا اعتماد، عشق و صمیمیت تنها غایت حریم خصوصی نیستند. به قول دکیو، اطلاعات راجع به امور مالی ما خصوصی هستند اما صمیمانه نیستند. خلاصه آنکه علیرغم آنکه ، حریم خصوصی ما را در نیل به اموری همچون اعتماد، عشق و صمیمیت یاری می رساند اما چنین مواردی موجد برداشتی کامل از حریم خصوصی نیست. [29]

ح: نظریه پراگماتیک

این نظریه که از سوی دانیل. جی سولو[30]مطرح شده است ، با رد هرگونه شناخت و پیش فرض قبلی، بر موارد عملی و عینی تاکید می ورزد؛ این رویکرد هیچگونه اصل ثابت یا از پیش تعیین شده ای را در مورد حریم خصوصی بیان نمی دارد و بیشتر به واقعیت ها وموارد ملموس توجه می کند . از نقطه نظر پراگماتیست ها، هرگونه شناختی در اثر تجربه حاصل می آید بر این مبنا رویکرد پراگماتیک به حریم خصوصی درمقام ارایه برداشتی انتزاعی از حریم خصوصی نیست بلکه به جای آن ، بر فهم موارد و مصادیق حریم خصوصی در شرایط خاص هر مورد ، تاکید و تمرکز می ورزد در این رویکرد از ارایه هرگونه تعریف انتزاعی از حریم خصوصی خودداری میشود و بیشتر سعی می شود بر مبنای موارد تجربی و عینی، قواعد کلی استخراج گردد . [31]

[1] - Reductionist View

[2] - Judith Jarvis Thamson

[3] - Derivative Right

[4]- Stanford Encyclopedia of philosophy , opt. cit.p8

[5] - Richard posner

[6]- Ibid

[7] - Catharine Mackinnon

[8] - Marital Rape

[9] - Stanford Encyclopedia of philosophy, opt. cit p12

[10] - The Right to Be Alone

[11] - Ruth Gavison

[12] - Solove Daniej , Conceptualizing privacy , California Law Review 2002, vol.90,p1099

[13] - Limited Access to Oneself

[14] - E.L Gokin

[15] - Sissela Bok

[16] -Eenest Van Den Hagg

[17] - Solove Daniej , opt . cit, p1102

[18] -Secrecy

[19]- Edvard Boustein

[20] - Arnold Sinnel

[21]- Judith Wagner DeCew

[22] - Solove Daniel J, opt . cit, p1105

[23] - Charls Fried

[24] - Solove Daniel ,J,opt. cit, p 1109

[25] - Jeffrey Reiman

[26] - Solove Daniel J, opt.cit,pp 1116-1119

[27] - Intimacy

[28] - Julie Inness

[29]- Solove Daniel J, opt.cit,p 1121

[30] -Danial j . Solove

[31] - Solove Daniel J, opt. cit, p. 1124