تحلیل عملیات بازار باز و ابزار ریپو در بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران با تاکید بر نرخ های بین بانکی و مقایسه تطبیقی با سایر کشورها
چکیده
عملیات بازار باز به عنوان ابزار اصلی بانک های مرکزی در سیاست گذاری پولی، در سال های اخیر جایگاه ویژه ای در مدیریت نرخ بهره و کنترل نقدینگی پیدا کرده است. یکی از مهم ترین اشکال این عملیات، توافق بازخرید یا ریپو (Repo) است که در بسیاری از کشورها برای هدف گذاری نرخ بهره بین بانکی مورد استفاده قرار می گیرد. این مقاله با تمرکز بر نقش عملیات بازار باز و ابزار ریپو در بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، سعی دارد ضمن بررسی وضعیت موجود، به مقایسه تطبیقی این سازوکار در کشورهای منتخب پرداخته و ارتباط آن با نرخ های بین بانکی نظیر لایبور را تحلیل نماید. در پایان نیز پیشنهادهایی برای بهبود چارچوب سیاست گذاری پولی از طریق توسعه عملیات ریپو ارائه می شود.
مقدمه
یکی از ابزارهای بنیادین سیاست پولی، عملیات بازار باز است که از طریق خرید و فروش اوراق بهادار توسط بانک مرکزی اجرا می شود. ابزار ریپو به عنوان شکل مسلط این عملیات، امکان تنظیم دقیق نقدینگی و هدایت نرخ های بهره را فراهم می آورد. با توجه به تحولات اخیر در نظام پولی ایران و راه اندازی تدریجی عملیات بازار باز، تحلیل عملکرد بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در استفاده از این ابزار اهمیت فزاینده ای یافته است. در این راستا، مقایسه تطبیقی با کشورهای دارای تجربه پیشرفته در استفاده از ریپو و ارتباط آن با نرخ هایی مانند لایبور و SOFR نیز حائز اهمیت است.
۱. عملیات ریپو: تعریف، انواع و نقش آن در سیاست پولی
توافق بازخرید (Repurchase Agreement – Repo) قراردادی است که طی آن بانک مرکزی اوراق بهادار را به صورت موقت به بانک ها می فروشد و متعهد به بازخرید آن ها در تاریخ مشخص و با نرخ توافقی می شود. این قرارداد در واقع معادل اعطای وام کوتاه مدت با وثیقه گذاری اوراق بهادار است. در مقابل، ریپو معکوس زمانی است که بانک مرکزی اوراق را به بانک ها قرض می دهد تا نقدینگی مازاد را از سیستم خارج کند.
ریپو و ریپو معکوس دو لبه ی اصلی عملیات بازار باز هستند که:
- نقدینگی در بازار بین بانکی را تنظیم می کنند؛
- نرخ بهره را در محدوده هدف نگه می دارند؛
- کانال انتقال سیاست پولی را تقویت می کنند.
۲. چارچوب عملیات بازار باز در ایران
بانک مرکزی ایران از سال ۱۳۹۸ با هدف کنترل نرخ بهره بین بانکی، استفاده از عملیات بازار باز را آغاز کرد. با این حال، چارچوب کنونی دارای ویژگی های زیر است:
- استفاده از اوراق بدهی دولتی برای توافقات ریپو؛
- اجرای هفتگی عملیات در قالب مزایده؛
- نبود نرخ سیاستی صریح یا کریدور بهره مشخص؛
- مشارکت محدود بانک ها و عمق اندک بازار.
این در حالی است که در کشورهایی مانند آمریکا، اتحادیه اروپا و انگلستان، نرخ ریپو بخشی از ساختار نرخ بهره هدف گذاری شده توسط بانک مرکزی است.
۳. نرخ های بین بانکی و مقایسه تطبیقی با سایر کشورها
۳.۱. نرخ بهره بین بانکی در ایران
در ایران، نرخ سود بین بانکی عموما تحت تاثیر عرضه و تقاضای نقدینگی است و بانک مرکزی تنها از طریق عملیات محدود بازار باز یا تسهیلات قاعده مند، تلاش دارد این نرخ را کنترل کند. نبود یک نرخ سیاستی روشن موجب نوسانات شدید و ضعف در سیگنال دهی سیاست پولی شده است.
۳.۲. تجربه بین المللی: از لایبور تا SOFR
لایبور (LIBOR) به عنوان نرخ مرجع بین بانکی در بازارهای مالی جهان، تا سال های اخیر شاخصی معتبر برای تعیین نرخ بهره در قراردادهای مالی بود. با افشای تخلفات و دست کاری در تعیین لایبور، کشورهای مختلف از جمله آمریکا به سمت استفاده از نرخ های جایگزین همچون SOFR (Secured Overnight Financing Rate) حرکت کردند که بر مبنای معاملات وثیقه دار و شفاف تری مانند ریپو است.
در کشورهایی مانند ایالات متحده:
- نرخ هدف سیاست پولی (Fed Funds Target Rate) در محدوده ای مشخص اعلام می شود؛
- نرخ ریپو بخشی از این کریدور محسوب می شود؛
- ابزارهایی مانند Overnight Reverse Repo Facility برای جمع آوری نقدینگی استفاده می شود.
در انگلستان، اتحادیه اروپا، ژاپن و مالزی نیز چارچوب مشابهی با تکیه بر ریپو توسعه یافته و ابزار سیاست پولی استاندارد شده است.
۴. چالش های اجرای عملیات ریپو در ایران
مهم ترین چالش هایی که بانک مرکزی ایران در مسیر توسعه عملیات ریپو با آن مواجه است عبارت اند از:
- نبود نرخ سیاستی صریح برای هدایت نرخ بهره بین بانکی؛
- عمق پایین بازار اوراق بدهی دولتی؛
- شفافیت ناکافی در فراخوان ها و نرخ های ریپو؛
- محدودیت در تعداد بانک های واجد شرایط شرکت در عملیات؛
- ارتباط ضعیف با سیاست مالی دولت و عدم استقلال کامل پولی.
۵. پیشنهادات سیاستی
بر اساس تحلیل انجام شده، پیشنهادهای زیر جهت تقویت نقش ریپو در چارچوب سیاست پولی ایران ارائه می شود:
- ایجاد نرخ سیاستی صریح مانند نرخ ریپو هدف، به عنوان ابزار اصلی کنترل نرخ بهره بین بانکی؛
- توسعه بازار بدهی دولتی با انتشار منظم اوراق خزانه اسلامی و تقویت بازار ثانویه؛
- افزایش شفافیت اطلاعاتی درباره نرخ های بهره، حجم و نتایج عملیات ریپو؛
- توسعه کریدور نرخ بهره با استفاده از تسهیلات قاعده مند (سپرده گذاری و اعتبارگیری شبانه)؛
- ارتباط موثر با سیاست های مالی دولت و هماهنگی در برنامه های تامین مالی و سیاست های انقباضی/انبساطی؛
- تطبیق تدریجی با تجارب بین المللی موفق نظیر آمریکا، اتحادیه اروپا و مالزی.
نتیجه گیری
ریپو ابزاری کلیدی در چارچوب سیاست پولی نوین است که به بانک مرکزی امکان تنظیم دقیق نرخ بهره، هدایت نقدینگی و کنترل تورم را می دهد. در ایران، با وجود آغاز عملیات بازار باز، استفاده از این ابزار هنوز در مراحل ابتدایی است و نیازمند طراحی نهادی دقیق، شفافیت عملیاتی، و انطباق با استانداردهای جهانی است. با اصلاحات پیشنهادی، بانک مرکزی می تواند از ریپو به عنوان سکاندار سیاست پولی استفاده کند و نهادی مقتدر در جهت دهی به بازار پولی کشور باشد.