فراز و فرود بافت قدیم بوشهر در چند نما! (در آستانه بیست و چهار سالگی ثبت بافت تاریخی بوشهر در فهرست آثار ملی)

فراز و فرود بافت قدیم بوشهر در چند نما!

(در آستانه بیست و چهار سالگی ثبت بافت تاریخی بوشهر در فهرست آثار ملی)

امید زاهد

بافت های قدیم و نیز معماری از جمله میراث های زنده و پویای ایرانیان بوده است. همان خانه های پدری! افسوس ما چه زود به میراث پدری پشت کردیم. چه زود خانه های پدری برای ما کلنگی شدند و چه زود آپارتمان ها سر برافراشتند. عجیب تر آنکه چه زود فرسوده اش نامیدیم. قریب به بیست سال از ثبت بافت تاریخی بندر بوشهر می گذرد، فراز و فرودهای فراوانی این بافت دیده است. در نظر بیاورید بافت تاریخی بندر را که مانند پیرمردی کهنسال در خواب خوشی فرو رفته باشد و خواب می بیند که چطور روزی باب الابواب (دروازه تجارت خلیج فارس) بوده و هر روز عمارتی در آن سر به آسمان می ساییده، به ناگاه با صدای گوشخراش لودرهای مهیب شهرداری از خواب بیدار می شود و تا به خود می جنبد می بیند سر، گردن و بدن ندارد. می خواهد حرکتی کند تا دست و پا هم از کار افتاده! این حکایت دردآور بافت قدیم بوشهر است. با این وجود نگاهی به چند دهه رویارویی انسان و بافت قدیم در محدوده شهری بوشهر قابل تامل و ملاحظه است:

اولین نماها از بافت قدیم بوشهر

اولین نقاشی ها از بافت قدیم و توصیف معماری آن از زبان کسانی که برای اولین بار با این معماری مواجه شدند؛ از جمله سفرنامه های: بوکینگهام ،اوژلان فلاندن، مادام دیولافوا، یوشیدا ماساهارو، جیمز موریه، برادلی برت خواندنی و تامل برانگیز است. سفرنامه نویسان اروپایی با مهارت خاصی به معماری بوشهر پرداختند و نقاشی هایی را به یادگار گذاشتند.

دورنمای بوشهر از سفرنامه بوکینگهام1830 میلادی

جالب آنکه برای نشان دادن موقعیت شهر بوشهر بیشتر در این آثار به معماری بوشهر توجه شده و به ویژه بادگیرهای آن مورد توجه قرار گرفته است. البته ماجرای بادگیرهای بافت قدیم همچون شمع تجارت بوشهر رفته رفته در دل تاریخ فرو رفت و به خاموشی گرایید.

نمونه ای از نقاشی های برجای مانده از بوشهر قدیم دوره قاجار

دوره اوج و شکوفایی(بوشهر شهر دریاها)

📷

دروازه بوشهر در دوره قاجار

برادلی برت - سفرنامه نویس انگلیسی بیش از صد سال پیش- برای اولین بار بوشهر را می بیند، آن را شهر دریاها می خواند و می نویسد: «اگر شهری را بتوان دریایی نامید به درستی که آن شهر بندر بوشهر است. این شهر در چنان سطح پایینی واقع شده که گویی همه جای شهر را آب گرفته است. منظره ی شهر آمیزه ای از رنگهای سفید و زرد و قهوه ای است، درست به یاقوتی ارغوانی می ماند که در دریایی از نقره کار گذاشته اند. خانه های شهر به گونه ای فشرده و تنگاتنگ به هم چسبیده اند و بامهای منازل نیز به صورت درهم آمیخته و نامرتب دیده می شوند، با این همه، همه جای شهر صاف و یکنواخت و همرنگ شن های صحرایی است». دوره قاجار به واقع دوره رونق و شکوفایی بافت قدیم است که هر روز عمارتی و خانه ای سر به آسمان می سایید و تجارت و بازرگانی رونقی فراوان داشت. در همین دوره بوشهر به دروازه تجارت ایران تبدیل می شود.

برج و باروی اطراف شهر و چشم اندازی از معماری بافت قدیم بوشهر دوره قاجار

دوره رکود، تخریب و ویرانی

با روی کار آمدن پهلوی اول و دوم سپس شکل گیری و استقرار ادارات و نهادهای دولتی و شرکت های خصوصی در کنار تجارتخانه های قدیمی حاضر در بافت قدیم و احداث خیابان ششم بهمن(انقلاب)، بار دیگر بافت مورد توجه قرار گرفت. ساختمان ها و بناها بار دیگر به خدمت گرفته شدند. با روی کار آمدن انقلاب اسلامی و سپس جنگ تحمیلی دور بعدی تخریب ها آغاز شد و شتابی دوباره گرفت. در دهه 1360مهاجرت مردم جنگ زده و سکونت در بافت قدیم، تخریب آن را سرعت بیشتری بخشید. هر چند افول بندر تجاری بوشهر پیشتر آغاز شده بود با این وجود فقدان نظارت و تخریب روز افزون بافت قدیم بوشهر، سید حسین صافی مستندساز بوشهری را وا داشت تا در سالهای پایانی دهه 60 خورشیدی مستند «پنجره» را بسازد. این مستند نمایش ویرانی شکوه بوشهر قدیم به وسیله لودرهای غول پیکر است که بافت نیم رمق و خسته را به زانو در می آورد. در این فیلم چرثقیل های فربه گمرک، لودر مست و گردنکش و بافت قدیم خسته و بی رمق در میدان کارزار قرار دارند. پایان این نبرد تن به تن معلوم است، بخش هایی از بافت با خاک یکسان می شود! در مرحله بعد با عملیات های اداره بندر(گمرک) و شهرداری تخریب های دیگر آغاز می شود و طرح توسعه اداره بندر سرعت می گیرد و از بافت قدیم در محدوه گمرک تلی از خاک به یادگار می ماند. ظاهرا گمرک بوشهر برای توسعه خود و تخریب بافت در آن دوره، پذیرفته بود مبلغی را به بافت قدیم بوشهر و شهرداری اختصاص دهد که هیچگاه عملی نشد!!!

📷

عکس هوایی از بوشهر قدیم – دوره پهلوی اول

📷

صحنه هایی از فیلم پنجره – ساخته سید حسین صافی

📷

صحنه هایی از فیلم پنجره – ساخته سید حسین صافی

دوره بازسازی و مرمت

در نیمه دوم دهه 70 میراث فرهنگی بعد از ثبت بناها، شروع به مرمت آثار نمود. بدون آنکه برنامه و چشم اندازی داشته باشد. چشم اندازی که می توانست تا رسیدن به سر منزل مقصود آن را ادامه داد؛ اما هزاران حیف که بعد از میلیاردها تومان هزینه همچنان، در بر همان پاشنه می چرخد! بعدها خرید خانه های تاریخی و عمارت هایی با معماری شاخص و نیز اسکان ادارات دولتی در بافت انجام شد. ولی باز گره های کور بافت باز نشد. مرمت هایی که گاهی با تخریب بیشتر همراه بود از جمله در سال 1395 که عمارت طاهری در حین مرمت ریزش کرد و نشان داد برنامه های مرمت ما بی رحمانه است.

خبر ثبت مجموعه بافت قدیم بوشهر در فهرست آثار ملی - هفته نامه خلیج فارس 1378

📷

عمارت طاهری(موزه مردم شناسی بوشهر) در حال مرمت بود، که فرو ریخت.(سال1395)

دوره مطالعات و پژوهش های معماری بندر بوشهر

مطالعه و بررسی بافت قدیم بوشهر و تدوین کتاب برای معرفی و شناخت هر چه بهتر این نوع معماری خاص کرانه خلیج فارس دارای فراز و فرودهایی بوده است. درباره معماری بافت قدیم بوشهر به صورت اختصاصی و ویژه کتاب مستقلی نبود. پیش از این جزوه هایی و کتبی چند و نه به طور مستقل، گذرا و کوتاه به بافت قدیم بوشهر پرداخته شده بود و فضای خالی پژوهشی معماری بوشهر بسیار محسوس بود. تصویر برداری از بافت قدیم بوشهر و بررسی و مطالعات آن در دهه 1350 خورشیدی توسط دفتر حفظ و احیاء میراث فرهنگی کشور صورت گرفت؛ اما نتایج و بررسی ها بیشتر در مخزن کتابخانه های بایگانی شدند و پژوهش درباره بافت تاریخی بوشهر با آغاز انقلاب اسلامی و سپس جنگ تحمیلی به کلی فراموش گردید. هر چند در سالهای اخیر(دهه های 80 و 90 خورشیدی) معماری بوشهر، بیشتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.

بافت قدیم بوشهر و چشم انداز آینده

میراث فرهنگی که سایه اش بر بافت قدیم افکنده شده، خود همیشه دچار بحران و فراز و فرود مدیریتی بوده است، همین عامل به تنهایی کافی است تا بافت قدیم هم سر و سامان نیابد. اگر تلاش های برخی افراد دلسوز در بافت نبود، اگر موزه های چاپ و نشر، تاریخ پزشکی خلیج فارس و تجارت دریایی خلیج فارس شکل نگرفته بود شاید بافت قدیم هم در این سالهای بی رونق، به فراموشی سپرده می شد. این روزها کافه ها و اقامتگاه های بوم گردی در بافت به رونق دوباره آن همت گماشته اند و دولت هم که به تازگی برای رهایی خود از بازار کساد و خراب مسکن، یادی از بافت های به قول خودشان فرسوده کرده و کلید گمشده مشکلات مسکن را در آن می جویند. بدون آنکه برنامه جامع و کاملی را ارائه نمایند. خبر معافی 50 درصدی تسهیلات صدور پروانه ساختمانی در بافت خوب است؛ اما نوشدارویی پس از مرگ سهراب بوده و کافی نیست! عجیب آنکه مدیرانی برای بافت های قدیم تصمیم می گیرند که خود هیچگاه در بافت قدیم سکونت نداشته اند و یا شاید اصلا تمایلی برای زندگی در بافت ندارند، آنگاه مردم را تشویق به سکونت در بافت می کنند! با این وجود به قول مفتون بردخونی: راه دور است و منزل بس دراز است... .