تحلیل سیاست های ارزی: مقایسه ارز شناور و ارز تک نرخی با تمرکز بر ایران

 1. مقدمه

نظام ارزی به عنوان یکی از مهم ترین اجزای سیاست گذاری اقتصادی، نقشی حیاتی در تعیین ثبات مالی، جذب سرمایه گذاری خارجی، و کنترل تورم دارد. در دهه های گذشته، کشورهای مختلف بسته به شرایط اقتصادی و سیاسی خود از نظام های مختلفی همچون ارز تثبیت شده، تک نرخی، یا ارز شناور استفاده کرده اند. در ایران، همواره بحث بر سر انتخاب مناسب ترین نظام ارزی، به ویژه در مواجهه با تحریم ها و نوسانات نرخ ارز، مطرح بوده است. در این یادداشت، ابتدا مفاهیم ارز شناور و ارز تک نرخی را معرفی می کنیم، سپس به مقایسه آن ها پرداخته و با مرور تجربیات کشورها، به تحلیل وضعیت ایران و ارائه پیشنهادهای سیاستی می پردازیم.

2. تعاریف مفهومی

2.1 ارز تک نرخی

ارز تک نرخی زمانی تحقق می یابد که تنها یک نرخ رسمی برای خرید و فروش ارز در کشور وجود داشته باشد. در این حالت، دولت یا بانک مرکزی نرخ مشخصی را اعلام و تثبیت می کند، یا اجازه می دهد نرخ بازار آزاد به عنوان تنها مرجع نرخ ارز عمل کند.

2.2 ارز شناور

ارز شناور نظامی است که در آن نرخ ارز تحت تاثیر عرضه و تقاضا در بازار تعیین می شود. دولت یا بانک مرکزی مداخله مستقیمی در تعیین نرخ ندارد، اما ممکن است در مواقع خاص برای کنترل نوسانات شدید وارد عمل شود.

3. مقایسه نظام های ارزی

3.1 مزایا و معایب ارز تک نرخی

مزایا:

• کاهش رانت و فساد ناشی از وجود نرخ های چندگانه (صندوق بین المللی پول، ۲۰۲۰)
• افزایش شفافیت بازار ارز و پیش بینی پذیری فعالیت های اقتصادی
• کاهش هزینه های اداری دولت در تخصیص ارز

معایب:

• نیاز به ذخایر ارزی بالا برای حفظ نرخ اعلامی
• آسیب پذیری در برابر شوک های خارجی در صورت نبود انعطاف پذیری نرخ
• امکان ایجاد کسری بودجه از طریق یارانه پنهان به واردات

3.2 مزایا و معایب ارز شناور

مزایا:

• انعکاس شرایط واقعی اقتصاد در نرخ ارز
• کاهش فشار به ذخایر ارزی دولت
• افزایش رقابت پذیری صادراتی

معایب:

• نوسانات شدید نرخ ارز در بازار
• تاثیر منفی بر انتظارات تورمی و بی ثباتی قیمت ها
• دشواری برنامه ریزی اقتصادی برای فعالان اقتصادی

4. بررسی تجربیات جهانی در سیاست های ارزی

4.1 ترکیه

ترکیه در سال ۲۰۰۱ به دنبال بحران مالی، نظام ارز تثبیت شده را کنار گذاشت و ارز شناور را پذیرفت. این تغییر باعث جذب سرمایه گذاری خارجی و افزایش صادرات شد. اما در سال های اخیر، بی ثباتی سیاسی و مداخلات شدید در سیاست پولی، باعث کاهش ارزش لیر و تورم شدید شد (Akyüz & Boratav, 2003؛ IMF, 2021).

4.2 آرژانتین

در دهه ۱۹۹۰، آرژانتین نرخ ارز خود را به دلار پگ کرد. این سیاست ابتدا تورم را کنترل کرد اما با بحران مالی سال ۲۰۰۲ به شکست انجامید. وابستگی به ذخایر ارزی و نبود انعطاف پذیری از دلایل اصلی ناکامی بودند (Stiglitz, 2002).

4.3 مصر

مصر در سال ۲۰۱۶ با حمایت بانک جهانی و IMF، نظام چندنرخی ارز را کنار گذاشت و به نظام ارز تک نرخی شناور روی آورد. این اصلاح، در کوتاه مدت باعث افت شدید ارزش پوند شد، اما بهبود صادرات و جذب سرمایه خارجی را در پی داشت (World Bank, 2018).

4.4 مالزی

مالزی پس از بحران ۱۹۹۷، ابتدا نرخ ارز را تثبیت کرد ولی سپس نظام شناور مدیریت شده را اجرا نمود. در این مدل، بانک مرکزی اجازه می دهد نرخ توسط بازار تعیین شود اما در صورت نوسانات شدید مداخله می کند (Reinhart & Rogoff, 2004).

5. تحلیل وضعیت ایران در سیاست های ارزی

5.1 مروری بر تجربه ایران

ایران در دوره های مختلف نظام های چندنرخی، تک نرخی و ارز ترجیحی را تجربه کرده است. تجربه ارز ۴۲۰۰ تومانی در سال ۱۳۹۷ یکی از نمونه های ناکارآمدی ارز چندنرخی است که باعث رانت، فساد و عدم شفافیت شد.

5.2 چالش های ساختاری

• تحریم ها و محدودیت در درآمد ارزی
• تورم مزمن و انتظارات تورمی بالا
• نبود استقلال کافی بانک مرکزی
• ضعف در حکمرانی ارزی و مالی

5.3 ظرفیت ها و فرصت ها

• رشد صادرات غیرنفتی
• افزایش سطح سواد اقتصادی جامعه
• ظرفیت فنی برای توسعه سامانه های شفاف ارزی

6. نتیجه گیری و پیشنهادات سیاستی

با توجه به تجربیات جهانی و واقعیت های اقتصاد ایران:

1. حذف نظام چندنرخی ارز ضرورتی اجتناب ناپذیر است.
2. ارز تک نرخی می تواند موجب شفافیت و کاهش فساد شود، به شرطی که ذخایر ارزی کافی وجود داشته باشد.
3. ارز شناور بدون ثبات اقتصاد کلان و استقلال بانک مرکزی، خطر بی ثباتی شدید دارد.
4. مدل ارز شناور مدیریت شده می تواند برای ایران مناسب باشد.
5. افزایش استقلال بانک مرکزی و شفاف سازی بازار ارز باید در اولویت اصلاحات باشد.

7. منابع (References)

• Akyüz, Y., & Boratav, K. (2003). The making of the Turkish financial crisis. World Development, 31(9), 1549-1566.
• International Monetary Fund (IMF). (2020). Exchange Rate Arrangements.
• Krugman, P., & Obstfeld, M. (2018). International Economics: Theory and Policy. Pearson.
• Reinhart, C. M., & Rogoff, K. S. (2004). The modern history of exchange rate arrangements. Quarterly Journal of Economics, 119(1), 1-48.
• Stiglitz, J. (2002). Globalization and Its Discontents. W.W. Norton & Company.
• World Bank. (2018). Egypt Economic Monitor: From Floating to Thriving.