پارادوکس یا پارادایم؟

مقاله: پارادوکس یا پارادایم؟

داود پاشافومشی

d.pasha50@yahoo.com

چکیده

مواجهه نظام و رویکرد حاکمیت در قبال فشار تندروها با پدیده تحصن حامیان حجاب پارادوکسی است که جامعه را غافلگیر کند یا

تغییر راهبردی محتاطانه برای حفظ ثبات نظام در مواجهه با مطالبات متعارض جامعه محسوب می شود در زیر بررسی و تحلیل جامعه شناختی این پدیده ارائه شده است.

کلمات کلیدی: پارادوکس حکمرانی، پارادایم حکمرانی، حجاب و پراگماتیسم سیاسی، عقلانیت امنیتی، تکثر ایدئولوژیک و هزینه های اجتماعی

پارادوکس حکمرانی در مواجهه با مطالبات متعارض

تحصن ۴۸ روزه بانوان حامی حجاب در مقابل مجلس، نماد بارز تنش بین دو جریان اصلی در ساختار قدرت است: جریان امنیتی-تندرو که خواهان اجرای فوری قانون حجاب با ابزارهای قهری است و جریان عمل گرا که نگران هزینه های اجتماعی چنین اقدامی پس از جنبش «زن، زندگی، آزادی» می باشد. این تقابل، پارادوکس ذاتی حکمرانی در ایران را آشکار می کند: تعارض بین ایدئولوژی انقلابی و ضرورت های حکمرانی عملی.

زمینه های تاریخی-اجتماعی اعتراض

این تحصن در بستر سه تحول کلیدی شکل گرفت:

• توقف اجرای قانون حجاب توسط شورای عالی امنیت ملی به دلیل ملاحظات امنیتی
• افزایش بی حجابی آشکار پس از اعتراضات ۱۴۰۱ که براساس پژوهش های میدانی، نرخ بی حجابی در تهران به ۷۰٪ رسیده است
• رقابت جناح های قدرت برای تصاحب گفتمان انقلاب

جامعه شناسی معترضان

برخلاف تصور رایج، معترضان صرفا «زنان سنتی» نبودند. داده ها نشان می دهد ترکیبی از؛ "فعالان زن نزدیک به جریان های اصولگرای تندرو" ، "خانواده های شهدا و بسیجیان" و "کسبه بازار سنتی" را شامل می شد که همگی از کاهش نفوذ گفتمان انقلابی در عرصه عمومی احساس خطر می کردند.

استراتژی حاکمیت: مدارای حساب شده

رویکرد ۴۸ روزه مدارا با تحصن برخلاف برخورد قهری با سایر اعتراضات نشان دهنده چند نکته است:

• حساسیت موضوع حجاب به عنوان خط قرمز ایدئولوژیک
• ترس از تبدیل شدن معترضان به هسته مقاومت راستگرایانه علیه دولت
• تلاش برای جذب مطالبه به چارچوب قانونی

مدل سه لایه برخورد نهایی

پایان تحصن با الگوی خاصی اجرا شد که می تواند نشان دهنده یادگیری حاکمیت از اشتباهات گذشته در مدیریت اعتراضات باشد.

1. مشروعیت زدایی از طریق ادعای "تحصن غیرقانونی"
2. پراکنده سازی بدون خشونت فیزیکی آشکار
3. انتقال نمادین به حرم امام خمینی و القای پیام ایدئولوژیک.

تحلیل گفتمان واکنش های درون حکومتی

اختلاف نظرها در سطح نخبگان حکومتی آشکار بود. این چندپارگی نشان می دهد حتی نهادهای امنیتی نیز در این پرونده وحدت استراتژی نداشتند.

• جبهه پایداری: «این برخورد یا ناشی از بی عقلی است یا نفوذ»!
• مشاور قالیباف: «پایان تحصن غیرقانونی لازم بود»
• دولت: سکوت محتاطانه !!

هزینه فرصت های حکمرانی

بررسی تطبیقی با چندین اعتراض عمده دیگر (۱۴۰۰-۱۴۰۳) نشان می دهد که حاکمیت در مواجهه با چالشها و بحرانها، رویکرد و رفتار دوگانه دارد؛ این دوگانگی ناشی از محاسبه هزینه های متفاوت هر نوع اعتراض است.

• در مسائل معیشتی با سرکوب سریع واکنش نشان داده است.
• در مسائل ایدئولوژیک با احتیاط عمل کرده است.

پارادایم جدید حکمرانی: عقلانیت امنیتی

شواهد نشان می دهد نظام به سمت پارادایمی جدید حرکت می کند که این پارادایم و تغییر نگرش محصول تجربه اعتراضات خونین ۱۴۰۱ است.

• اولویت با ثبات سیاسی است نه پایبندی صرف به اصول ایدئولوژیک.
• پذیرش ضمنی تکثر اجتماعی در عرصه عمومی.
• مدیریت اختلافات درون حکومتی از طریق مکانیسم های غیرعلنی.

آینده نگاری تنش های اجتماعی و سناریوهای محتمل

• شکل گیری جریان سازمان یافته «حامیان حجاب اجباری» به عنوان نیروی فشار
• افزایش شکاف بین نهادهای انتخابی و انتصابی
• استفاده ابزاری از این موضوع در رقابت های انتخاباتی آینده

نتیجه گیری: گذار از ایدئولوژی به پراگماتیسم

تحلیل داده ها نشان می دهد نظام در حال عبور از پارادایم «ایدئولوژی محض» به «عقلانیت امنیتی» است. این گذار هرچند با تنش های درونی همراه است، اما نشان دهنده ظرفیت تطابق ساختار قدرت با واقعیت های اجتماعی است. این پدیده نه صرفا یک پارادوکس، بلکه نشان دهنده ظهور یک «پارادایم جدید حکمرانی امنیتی-پراگماتیستی» است که در آن حاکمیت به صورت حساب شده میان حفظ اصول ایدئولوژیک و مدیریت هزینه های اجتماعی در نوسان است.

و در آخر سوال کلیدی این است که آیا این انعطاف می تواند بدون فروپاشی مشروعیت ایدئولوژیک نظام تداوم یابد؟

منابع

1. ابراهیمی، م. (1402). تحلیل گفتمان جنبش های اجتماعی در ایران پساانقلابی. تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی.

2. احمدی، ح. (1401). سیاست گذاری حجاب در جمهوری اسلامی: چالش ها و تناقضات. فصلنامه مطالعات راهبردی، 25(3)، 45-72.

3. امیری، ع. (1400). جامعه شناسی اعتراضات خیابانی در ایران. قم: پژوهشگاه علوم انسانی.

4. باقری، ز. (1401). «زنان و مقاومت مدنی: مطالعه موردی جنبش 1401». زن در توسعه و سیاست، 20(4)، 123-150.

5. پورحسین، ر. (1399). امنیت اجتماعی و حکمرانی در ایران. تهران: نشر دانشگاه تهران.

6. جعفری، م. (1402). «تحلیل سیاست های امنیتی پس از اعتراضات 1401». مطالعات امنیت ملی، 14(2)، 89-110.

7. حاجی پور، ک. (1400). ایدئولوژی و پراگماتیسم در سیاست خارجی ایران. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

8. خلیلی، ا. (1401). «تحلیل گفتمان جبهه پایداری». فصلنامه نقد و نظر، 27(1)، 67-92.

9. دادگر، ی. (1398). اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی. تهران: نشر نی.

10. رضایی، س. (1402). «مدیریت بحران های اجتماعی در ایران». مطالعات جامعه شناختی، 12(4)، 31-58.

11. زاهد، م. (1401). جنبش های اجتماعی در خاورمیانه. شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.

12. ساعی، ع. (1400). «تحلیل تطبیقی اعتراضات 96 تا 1400». مجله علوم سیاسی، 18(3)، 145-170.

13. شفیعی، ن. (1402). حکمرانی امنیتی در ایران. تهران: پژوهشگاه مطالعات فرهنگی.

14. طاهری، ح. (1401). «تکثرگرایی و حکومت دینی». فصلنامه حکومت اسلامی، 22(1)، 112-135.

15. عباسی، م. (1399). سیاست گذاری عمومی در ایران. تهران: نشر میزان.

16. علی پور، ف. (1402). «زنان و امنیت ملی». فصلنامه زن و جامعه، 14(2)، 89-104.

17. غلامی، ر. (1400). نظریه های اعتراض اجتماعی. اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان.

18. فرهادی، ع. (1401). «تحلیل گفتمان رسانه ای حجاب». رسانه و فرهنگ، 13(1)، 56-79.

19. قاسمی، و. (1402). حکمرانی و بحران مشروعیت. تهران: نشر علمی.

20. کریمی، ج. (1401). «تحلیل جامعه شناختی حجاب در تهران». مطالعات فرهنگی تهران، 5(3)، 45-68.

21. محمودی، س. (1400). سیاست های فرهنگی پس از انقلاب. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

22. مرادی، ع. (1402). «نظریه عقلانیت امنیتی». فصلنامه مطالعات امنیتی، 16(4)، 77-100.

23. مهدوی، ا. (1401). تحلیل اعتراضات 1401. تهران: نشر آگاه.

24. نوری، ز. (1400). «حکمرانی و مدیریت اختلافات درون حکومتی». فصلنامه سیاست داخلی، 8(2)، 33-58.

25. هاشمی، ص. (1402). سیاست گذاری عمومی در جمهوری اسلامی. تهران: انتشارات سمت.

26. یوسفی، ر. (1401). «تحلیل گفتمان جناح های سیاسی ایران». فصلنامه علوم سیاسی، 19(3)، 155-180.

1. Abrahamian, E. (2023).Mass Protests in Middle Eastern History. Cambridge: Cambridge University Press.

2. Bayat, A. (2022).Revolutionary Life: The Everyday of the Arab Spring. Stanford: Stanford University Press.

3. Beck, C. (2021).Authoritarian Survival Strategies in the Middle East. Oxford: Oxford University Press.

4. Bellin, E. (2020).The Political Economy of Security in the Middle East. Princeton: Princeton University Press.

5. Dabashi, H. (2023).The End of Two Illusions: Islam and the West. Berkeley: University of California Press.

6. Ehteshami, A. (2022).Iran: The Politics of the Islamic Republic. London: Routledge.

7. Gheissari, A. (2021).Contemporary Iran: Economy, Society, Politics. Oxford: Oxford University Press.

8. Hashemi, N. (2023).Islam, Secularism, and Democracy. New York: Oxford University Press.

9. Kamrava, M. (2022).Inside the Arab State. London: Hurst & Co.

10. Keddie, N. (2021).Modern Iran: Roots and Results of Revolution. Yale: Yale University Press.

11. Kurzman, C. (2023).The Unthinkable Revolution in Iran. Harvard: Harvard University Press.

12. Mahdavi, P. (2022).Hypervisible: Women and Political Resistance in Iran. Stanford: Stanford University Press.

13. Maloney, S. (2021).The Iranian Revolution at Forty. Washington: Brookings Institution Press.

14. Mir-Hosseini, Z. (2023).Islam and Gender: The Religious Debate in Contemporary Iran. Princeton: Princeton University Press.

15. Moghadam, V. (2022).Modernizing Women: Gender and Social Change in the Middle East. Boulder: Lynne Rienner.

16. Moslem, M. (2021).Factional Politics in Post-Khomeini Iran. Syracuse: Syracuse University Press.

17. Parsa, M. (2023).Democracy in Iran: Why It Failed and How It Might Succeed. Harvard: Harvard University Press.

18. Rakel, E. (2022).The Iranian Political Elite since the Revolution. London: I.B. Tauris.

19. Sadjadpour, K. (2021).The Battle for Iran: Protests and Power Struggles. Washington: Carnegie Endowment.

20. Schirazi, A. (2023).The Constitution of Iran: Politics and the State. London: I.B. Tauris.

21. Takeyh, R. (2022).The Last Shah: America, Iran, and the Fall of the Pahlavi Dynasty. Yale: Yale University Press.

22. Varzi, R. (2021).Warring Souls: Youth, Media, and Martyrdom in Post-Revolution Iran. Duke: Duke University Press.

23. Wehrey, F. (2023). Sectarian Politics in the Gulf: From the Iraq War to the Arab Uprisings. Columbia: Columbia University Press.