غلامرضا مبارکی
5 یادداشت منتشر شدهبررسی عوامل رشدچهاربرابری مهاجرت نخبگان ودانشجویان در دودهه اخیر
بسمه تعالی
بررسی عوامل رشدچهاربرابری مهاجرت نخبگان ودانشجویان در دودهه اخیر
پدیده مهاجرت به واسطه اتکا بر عامل انسانی، آثار بسیاریخصوصا بر کشور مهاجرپذیر می گذارد تا جایی که افزایشجمعیت مهاجران شرایط اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی جوامع را تحت تاثیر قرار داده و منافع ملی دولت ها را به چالش می کشد. مهاجرت از جمله پدیده های اجتماعی است که در جوامع مختلف آثار متعددی بر جای می گذارد. از جمله پدیده های که مستقیما با وضعیت سیاسی، امنیتی،اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جهان رابطه دارد مهاجرت است. در این جا عواملی مورد شناسایی قرار می گیرد که در صورت موجودیت آن مهاجرت نه تنها فرصت نیست بلکه تهدید میباشد. هدف از نوشته مهاجرت، فرصت ها و تهدیدات این است که نشان داده شود، اگر پدیده مهاجرت به درستی رهبری و مدیریت شود فرصت است که فواید زیادی را برای کشور ها به ارمغان می آورد.
یکی از مباحث اساسی در زمینه توسعه، بهره گیری درست و منطقی از توانایی و استعدادهای نیروی انسانی به خصوص نیروی انسانی متخصص و تحصیل کرده در جامعه است. به عبارت دیگر، میزان بهره گیری منابع انسانی از فرصت هایمناسب توسعه، به عنوان یکی از شاخص های اساسی توسعه انسانی مطرح بوده و هست و به همین خاطر بسیاری از جوامع بشری متوجه شده اند رشد و پیشرفت افراد نخبه و سرآمد می تواند یکی از جنبه های اساسی توسعه و تحول در هر کشوری باشد.
کشورهای دارای اعتماد اجتماعی در سطوح بالاتر کمتر فساد می کنند، میزان برابری اقتصادی بیشتری دارند و تلاش بیشتری برای کمک به کسانی که منابع کمتری دارند، به کار می بندند و در نتیجه مهاجرت کمتری به خارج از کشور دارند
دانش آموختگان و نخبگان دارای ظرفیت های بالقوه ای هستند که در صورت وجود فضاهای مناسب، قادرند توانمندی های خود را بروز دهند و به سرمایه های انسانی تبدیل سازند. به عبارتیبهره گیری از ظرفیت های نخبگان و دانش آموختگان سهم منابع انسانی را در تولید علم افزایش می دهد و توسعه مبتنی بر دانایی را با محوریت رشد انسان آگاه، خلاق و آزاد محقق خواهد کرد.
با این حال امروزه با حجم وسیعی از مهاجرت نخبگان یا به عبارت مصطلح فرار مغزها خصوصا از کشورهای در حال توسعه مواجهیم. اگر چه مهاجرت نخبگان مساله ای جدید نیست و پیشینه معاصر آن به سال ۱۹۶۰ و مهاجرت اندیشمندان و متخصصان به آمریکا، کانادا و کشورهای اروپایی بر می گردد،اما امروزه بر اثر تحولات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی با امواجی گسترده ای از مهاجرت نخبگان روبروییم؛ روندی که می تواند زمینه عقب ماندگی بیشتر کشورهای در حال توسعه را به دنبال داشته باشد.
تعریف عمومی نخبگان هر کشور یعنی شهروندانی که توانایی هایی فراتر از سطح عمومی جامعه دارند مانند دانش آموختگان و استادان دانشگاه، صاحبان انواع سرمایه از فکری و فنی تا مالی، متخصصان و سرآمدان حوزه های گوناگون از سلامت گرفته تا صنعت، فناوری، هنر و ... . با این حال اولین تصویری که از مهاجرت نخبگان در ذهن ها نقش می بنددمهاجرت های دانشجویی است.
بر اساس یافته های سالنامه مهاجرتی ایران در سال ۱۴۰۱، تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور با افزایشیتقریبا ۴ برابری از ۱۷ هزار و ۴۴۲ دانشجو در سال ۲۰۰۰ به ۶۶ هزارو ۷۰۱ دانشجو در سال ۲۰۲۰ رسیده است.
📷
همچنین رتبه دانشجوفرستی کشور از رتبه ۱۴ در سال ۲۰۱۰به رتبه ۱۷ در سال ۲۰۲۰ تغییر یافته است. در این بازه زمانی، کمترین رتبه دانشجوفرستی ایران با رتبه ۱۱ مربوط به سال ۲۰۱۲ است. این رصدخانه اعلام کرده است اگرچه بخشیاز افزایش جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور را می توان ناشی از افزایش میل به تحصیل در خارج از کشور و حضور در دانشگاه های معتبر بین المللی دانست، اما بخش زیادی از این افزایش جمعیت را باید به افزایش فشارهایاقتصادی در سال های اخیر نسبت داد.
پژوهش ها درباره مهاجرت نخبگان چه می گویند؟
بر اساس داده های ملی کشورها، پنج مقصد اصلی دانشجویانایرانی در خارج از کشور عبارتند از کانادا، آلمان، ایالات متحده آمریکا، ترکیه و ایتالیا. همچنین بر اساس داده هاییونسکو در سال ۲۰۲۰، پنج مقصد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور آمریکا، آلمان، ترکیه، کانادا و ایتالیا بوده است.
علل مهاجرت نخبگان چیست؟
بسیاری از بررسی ها به این نتیجه رسیده ا که مهاجرت پدیده ای چندبعدی است و مجموعه ای از عوامل اجتماعی،اقتصادی و سیاسی بر آن تاثیرگذارند.
از دست رفتن نیروهای انسانی با کیفیت، هدر رفت منابع آموزشی، عقب ماندگی در رقابت بین المللی و تشدید احساس یاس و ناامیدی از جمله تهدیدها و نتایج مهاجرت نخبگان است
پژوهشی با عنوان «ریشه ها و راهکارهای مساله مهاجرت نخبگان در ایران» که با استفاده از جمع نظرات خبرگان و صاحبنظران در خصوص مساله مهاجرت نخبگان انجام شده است، دلایلعمده مهاجرت نخبگان را در چهار دسته عوامل اجتماعی،اقتصادی، سیاسی و سازمانی و اداری مشخص کرده است.
در این پژوهش اشاره شده است که ذیل عوامل اجتماعی، اموریاز قبیل بی ثباتی و احساس ناامنی، افت حس تعلق به سرزمین، کاهش آزادی های اجتماعی و وجود فرهنگ مهاجرت موثر هستند. در ذیل عوامل اقتصادی، مشکلات اقتصادی ناشیاز وضعیت کلی اقتصادی کشور مطرح است. ذیل عوامل سازمانی و اداری هم اموری از قبیل نبود شایسته سالاری،فشارهای شغلی و تحصیلی، تنگناهای نظام آموزش و پژوهش مطرح است. همچنین از جمله دلایل سیاسی تاثیرگذار بر مهاجرت هم می توان به اموری از قبیل عدم ارتباط مستمر با مراکز علمی خارج از کشور و بی توجهی به اعزام اعضای هیاتعلمی به دوره های آموزشی خارج از کشور و عدم اعطا بورس کوتاه مدت اشاره کرد[۱].
در همین راستا، در پژوهشی دیگر با عنوان «بررسی عوامل اجتماعی اقتصادی موثر بر میزان گرایش نخبگان به مهاجرت خارج از کشور» اشاره شده که از جمله عوامل اقتصادی که در مهاجرت نخبگان تاثیر دارند عبارتند از عدم تعادل هزینه و درآمد در ایران و وجود فسادهای مالی در کشور. همچنین از عوامل اجتماعی تاثیرگذار بر مهاجرت نخبگان باید به عدم احساس امنیت فردی و اجتماعی و نبود فرصت های رشد و پیشرفت و شایسته سالاری اشاره کرد[۲].
پژوهشی با عنوان «بررسی عوامل پژوهشی در مهاجرت نخبگان در ایران، طی سال های ۱۳۶۸-۱۳۹۲» بیان می دارد عواملیمانند عدم توجه اجتماعی به ارزش فعالیت های علمی، نبود تسهیلات لازم برای پژوهش، پایین بودن حقوق و دستمزد، احساس وجود تبعیض و نابرابری به عنوان عوامل رانشیمهاجرت نخبگان علمی به خارج از کشور موثر هستند[۳].
در برخی از پژوهش ها تاثیر وضعیت اقتصادی کشور بر مهاجرت نخبگان بسیار پررنگ تر دیده شده که از آن جمله مطالعه ای با عنوان «تاثیر پیچیدگی اقتصادی و جهانیشدن در مهاجرت نخبگان در کشورهای منتخب عضو سازمان همکاری اسلامی» است. در این مطالعه آشکار شده است که پیچیدگی اقتصادی در این کشورها با مهاجرت نخبگان رابطه مستقیم دارد. به عبارت دیگر، وضعیت نامساعد رتبه پیچیدگی اقتصادی این جوامع، که بیانگر رخوت بازار عوامل تولید دانش بنیان نظیر سرمایه انسانی و نیروی کار ماهر است، به نوعی عامل ایجاد دافعه مغز به سمت کشور دارایپیچیدگی اقتصادی بالا است[۴].
ضعف حکمرانی و تاثیر آن بر مهاجرت نخبگان از جمله موارد دیگر است «بررسی تاثیر کیفیت حکمرانی بر مهاجرت نخبگان» نشاندهنده شکاف موجود در کیفیت حکمرانی بینکشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه یافته از جمله عواملی بوده که به طور معناداری بر مهاجرت دانش آموختگان از کشورهای آسیایی منتخب به کشورهای اروپای غربی و آمریکای شمالی توجه شده است[۵].
برخی دیگر از محققان به رابطه اندازه دولت و تاثیر آن بر مهاجرت نخبگان توجه کرده اند که از جمله آن ها می توان به تحقیقی با عنوان «بررسی اثرات اندازه دولت بر فرار مغزها در کشورهای در حال توسعه» اشاره کرد که اندازه دولت بر فرار مغزها در کشورهای در حال توسعه اثر مثبت و رفاه اجتماعی،ثبات سیاسی، بهداشت و سلامت عمومی اثری منفی بر فرار مغزها داشته است[۶].
با توجه ویژه به مسائل اقتصادی قشر نخبگان، گسترش روحیهنشاط و امید، همکاری بین بخشی جهت ارتقا سطح دانش و حذف ساختارهای موازی و ناکارآمد در حوزه پژوهش و تحقیق و نیز توجه به ظرفیت مراکز آموزشی و دانشگاهی می شود از مهاجرت نخبگان جلوگیری کرد.
بررسی تاثیر سرمایه اجتماعی بر گرایش جوانان به مهاجرت خارج از کشور» به نقش سرمایه اجتماعی در دو بعد اثر شبکه های اجتماعی و اعتماد اجتماعی بر فرایند مهاجرت اشاره شده است. شبکه های مهاجرت مجموعه ای از روابط بین فردیاست که مهاجران، مهاجران سابق و غیرمهاجران را در مناطق مبدا و مقصد از طریق روابط خویشاوندی، دوستی و داشتن مبدا مشترک به هم متصل می کند. به عبارتی شبکه ها، احتمال مهاجرت بین الملل را افزایش می دهند، زیرا هزینه ها و مخاطرات حرکت را کاهش و در مقابل بازده مورد انتظار را افزایش می دهد.
همچنین اعتماد اجتماعی یکی از متغیرهای زمینه ای است که می تواند گرایش به مهاجرت را تحت تاثیر قرار دهد. کشورهای دارای اعتماد اجتماعی در سطوح بالاتر کمتر فساد می کنند، میزان برابری اقتصادی بیشتری دارند و تلاش بیشتری برای کمک به کسانی که منابع کمتری دارند، می کنند و در نتیجه مهاجرت کمتری به خارج از کشور دارند[۷]
📷
مهاجرت نخبگان چه تبعاتی دارد؟
بیشترین علتی که نخبگان را وادار به مهاجرت می کند، عدم احساس تاثیر گذاری در جامعه است. به تعبیر رهبر معظم انقلاب، احساس مفید بودن آن چیزی است که جوان نخبه را به ادامه راه تشویق می کند و مهمترین پیامد ناشی از مهاجرت نخبگان کاهش کیفیت کار و بازماندن کشور از توسعه است[۸].
اموری نظیر از دست رفتن نیروهای انسانی با کیفیت، هدر رفت منابع آموزشی، عقب ماندگی در رقابت بین المللی و تشدید احساس یاس و ناامیدی از جمله تهدیدها و نتایجمهاجرت نخبگان هستند.
بطور کلی جوامع نخبگان مهاجر می توانند نقش مهمی در توسعه اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشورهای مبدا خود داشته باشند. همچنین جوامع نخبگان مهاجر می تواند منبع ایده ها،دانش ها، مهارت ها و سرمایه های اجتماعی باشند. ارتباطات و شبکه هایی که جوامع نخبگان مهاجر با کشور خود دارند، می توانندبه عنوان کانال مهمی برای تقویت تاثیرات مثبت مهاجرت بر کشور مبدا عمل کند. اما با این وجود هنوز بسیاری از کشورهای در حال توسعه نظیر ایران از مهاجرت نخبگان متضرر می شوند
چاره چیست؟
در طیفی دیگر به راهکارهای موثر درکه تصمیم گیران در کشورهای در حال توسعه، در اعمال سیاست ها و وضع قوانینخود در دفاع از طرح های حمایتی نخبگان و کارآفرینان و ایجاد بستر رشد و پیشرفت برای نخبگان توجه بیشتری کنند.
همچنین با توجه ویژه به مسائل اقتصادی قشر نخبگان، گسترش روحیه نشاط و امید، همکاری بین بخشی جهت ارتقا سطح دانش و حذف ساختارهای موازی و ناکارآمد در حوزه پژوهش و تحقیق و توجه به ظرفیت مراکز آموزشی و دانشگاهی می شود از مهاجرت نخبگان جلوگیری کرد.
کاهش فشار روانی محیط های دانشگاهی، توجه به اوقات فراغت و آرامش فکری و روانی نخبگان، برقراری آموزش های فنی و حرفه ای جهت بالا بردن سطح دانش نیروهای متخصص، اشتغال پایدار و توانمندسازی تعاملی در سطح بین المللی و پوشش بیمه ای مناسب برای جامعه متخصص و نخبگان از دیگراقداماتی است که دولت ها به منظور جلوگیری از مهاجرت نخبگان می توانند انجام دهند[۱۰].
رونق و ارتقای بازدهی بازار سرمایه انسانی درجهت فعالیت های متناسب با دانش و مهارت نخبگان، هدایتظرفیت های بالقوه سرمایه انسانی در مسیر ارتقای رتبه پیچیدگی اقتصادی و افزایش سهم تجارت جمهوری اسلامیایران در بازارهای جهانی از بازدارنده های مهاجرت عنوان شده است
امید اجتماعی، بهبود شرایط اقتصادی، عدالت اجتماعی و آزادی سیاسی در کشور می تواند زمینه ساز کاهش مهاجرت های بین المللی جوانان از ایران باشد و حتیشرایطی مطلوب برای بازگشت جوانان نخبه به کشور فراهم سازد[۱۱].
اصلاح نظام اداری و شایسته سالاری، استقرار و تقویت نظام نوآوری، ارتقای جایگاه و حفظ کرامت نیروی انسانی و الگوبرداری از تجارب موفق بین المللی به منظور ایجاد رضایتشغلی بیشتر جهت جلوگیری از مهاجرت نخبگان است.
رونق و ارتقای بازدهی بازار سرمایه انسانی درجهت فعالیت های متناسب با دانش و مهارت این قشر، هدایتظرفیت های بالقوه سرمایه انسانی در مسیر ارتقای رتبه پیچیدگی اقتصادی، و افزایش سهم تجارت جمهوری اسلامیایران در بازارهای جهانی از جمله راهکارهایی است که در مطالعه ای با عنوان «تاثیر پیچیدگی اقتصادی و جهانیشدن در مهاجرت نخبگان در کشورهای منتخب عضو سازمان همکاری اسلامی» به منظور جلوگیری از مهاجرت نخبگان است.