افکار فلسفی آلفرد نورث وایتهد با تاکید بر کتاب «فرآیند و واقعیت»

افکار فلسفی آلفرد نورث وایتهد با تاکید بر کتاب «فرآیند و واقعیت»

نویسنده: محمدحسین ایراندوست

مقدمه :

آلفرد نورث وایتهد(1947 - 1861) فیلسوفی است که با تکیه بر تخصص ریاضیات جهد و تکاپوی برجستهای برای ساختن یک نظام متافیزیکی مبتنی بر جهانشناسی علمی سامان داده است. در یک کلام او در فوریه 1861 در انگلستان متولد و قریب هشتاد سال بعد در دسامبر 1947 درایالتی در امریکا فوت کرد و بااینکه زبان علم و تحقیق قرن بیستم را در حوزه و حیطه فیزیک، ریاضیات و منطق، می دانست اما قلم و نثر بسیار غامض و اصطلاحات خاص و چند پهلوی وایتهد سبب شد آثار او چندان رواج پیدا نکند. تحقیقات نشان می دهد که آلفرد نورث وایتهد فیلسوفی بود که فلسفه پویشی را توسعه داد، که جهان را به عنوان مجموعه ای از فرآیندهای پویا می بیند.به نظر می رسد کتاب «فرآیند و واقعیت» (۱۹۲۹) اصلی ترین اثر اوست که در آن مفاهیمی مانند مناسبت های واقعی، پرهنشن و اشیاء ابدی را توضیح می دهد. شواهد نشان می دهد که این فلسفه در الهیات، اکولوژی و آموزش کاربرد دارد، اما برخی بحث ها درباره پیچیدگی های متافیزیکی آن وجود دارد.

زندگی و آثار وایتهد:

آلفرد نورث وایتهد (۱۸۶۱–۱۹۴۷) ریاضی دان و فیلسوفی انگلیسی بود که ابتدا با راسل در منطق ریاضی کار کرد، اما بعدا به متافیزیک روی آورد. او با کتاب «پرنسیپیا ماتماتیکا» شناخته شد، اما فلسفه پویشی او در «فرآیند و واقعیت» اهمیت بیشتری دارد. بنابر مقاله ای که در آرشیو دایره المعارف فلسفه استنفورد درخصوص مراحل زندگی «وایتهد» ثبت شده ، زندگی فکری وایتهد اغلب به سه دوره اصلی تقسیم می شود:

1- دوران کمبریج:

اولین مربوط تقریبا به زمان او در کمبریج، از 1884 تا 1910. در طول این سال بود که او در درجه اول بر روی مسائل در ریاضیات و منطق کار می کرد. همچنین در این دوران بود که او با راسل همکاری کرد.

2- دوران لندن:

دوران دومین دوره اصلی، از 1910 تا 1924، تقریبا با دوران او در لندن مطابقت دارد. در طی این سالها وایتهد عمدتا، اما نه منحصرا، بر روی موضوعاتی در فلسفه علم و فلسفه تعلیم و تربیت متمرکز شد.

3-دوران هاروارد :

سومین دوره اصلی تقریبا با دوران او در هاروارد، از 1924 به بعد، مطابقت دارد. در این زمان بود که او عمدتا روی مسائل متافیزیک کار کرد.

گاهشماری کوتاهی از رویدادهای مهم زندگی وایتهد به شرح زیر است:

1- (1880) با بورسیه ریاضیات وارد کالج ترینیتی، کمبریج می شود.

2- (1884) منتخب به عضویت رسولان، باشگاه گفتگوی نخبگانی که توسط تنیسون در دهه 1820 تاسیس شد. فارغ التحصیل ریاضیات؛ و یکی از همکاران در ریاضیات در ترینیتی انتخاب شد.

3- (1890) با راسل ملاقات می کند.

4- (1903) به عنوان یکی از اعضای انجمن سلطنتی ، نتیجه کار خود را در جبر جهانی، منطق نمادین و پایه های ریاضیات ارائه داد.

5- (1910) از کمبریج استعفا می دهد و به لندن می رود.

6- (1911) به عنوان مدرس در دانشگاه کالج لندن منصوب شد.

7- (1922) به ریاست انجمن ارسطویی انتخاب شد.

8- (1924) به عنوان استاد فلسفه در دانشگاه هاروارد منصوب شد.

9- (1937) از هاروارد بازنشسته شد.

10- (1945) نشان شایستگی دریافت کرد.

فلسفه پویشی و «فرآیند و واقعیت»:

فلسفه پویشی می گوید واقعیت از فرآیندها و رویدادها تشکیل شده، نه اشیاء ثابت. در «فرآیند و واقعیت»، وایتهد توضیح می دهد که جهان از «مناسبت های واقعی» ساخته شده که هر کدام فرآیندهایی لحظه ای و تجربی هستند. مفاهیمی مثل پرهنشن یا تحقق (چگونگی تاثیر گذشته بر حال) و اشیاء ابدی (پتانسیل های خالص) نیز کلید شناخت فلسفه پویشی هستند. خدا در این فلسفه، هم منبع پتانسیل ها و هم تحت تاثیر جهان است.

کاربردها:

1- فلسفه پویشی:

این فلسفه در الهیات پویشی (که خدا را پویا می بیند) و اخلاق محیطی (با دیدگاهی شبکه ای به طبیعت) کاربرد دارد. همچنین در فیزیک و آموزش نیز تاثیرگذار بوده است.

فلسفه پویشی وایتهد، که در کتاب «فرآیند و واقعیت» (۱۹۲۹) به طور جامع بیان شده، دیدگاه متفاوتی از واقعیت ارائه می دهد. این کتاب بر اساس سخنرانی های گیفورد او در دانشگاه ادینبورگ (۱۹۲۷–۱۹۲۸) نوشته شده و یکی از آثار کلیدی قرن بیستم در فلسفه است.

2- فلسفه تعلیم و تربیت:

وایتهد بر اهمیت یادآوری این نکته تاکید می کند که «ذهن دانش آموز یک ارگانیسم در حال رشد است... جعبه ای نیست که بخواهیم بی رحمانه با ایده های بیگانه پر شود» . در عوض، هدف آموزش تحریک و هدایت خودسازی هر دانش آموز است. وظیفه مربی این نیست که تکه های کوچکی از دانش را در ذهن دانش آموزان خود وارد کند.

با توجه به محتوا، وایتهد معتقد است که هر آموزش کافی باید شامل یک جزء ادبی، یک جزء علمی و یک جزء فنی باشد. اولین مورد شامل، نه فقط مطالعه زبان، بلکه مطالعه دستاوردهای عالی در اندیشه و نوشتار انسانی است. مورد دوم شامل تمرین در مشاهده پدیده های طبیعی و همچنین قرار گرفتن در معرض آزمایش نظریه ها و ارتباطات مفروض قانون مانندی است که در جهان طبیعی می یابیم. سومین مورد اساسا بر «هنر استفاده از دانش» ، به ویژه در تولید کالاها، بلکه در هر حوزه ای از به اصطلاح کاربرد دانش تمرکز دارد. اگرچه هر سه مولفه برای یک آموزش مناسب ضروری هستند، اما بسته به علایق و توانایی های دانش آموز، درجات مختلفی از تاکید مورد نیاز است.

فلسفه پویشی: دیدگاهی نوین به واقعیت

فلسفه پویشی وایتهد، برخلاف متافیزیک سنتی که بر موجودیت های ثابت و ماده تاکید دارد، جهان را به عنوان مجموعه ای از فرآیندها و رویدادها می بیند. این دیدگاه، ریشه در ایده های هراکلیتوس (پدر فلسفه پویشی) دارد و می گوید واقعیت از «مناسبت های واقعی» (Actual Occasions) یا «موجودیت های واقعی» (Actual Entities) تشکیل شده است. این واحدها، رویدادهای لحظه ای و تجربی هستند که در حال تکامل و تغییر هستند

وایتهد معتقد بود که جهان یک شبکه از فرآیندهای درهم تنیده است که در آن هر چیز با چیز دیگر در ارتباط است. این دیدگاه، با اخلاق محیطی و اکولوژی مدرن سازگار است، به ویژه در ایده تمدن اکولوژیکی که توسط جان بی. کاب پیش برده شد. وایتهد چنین استدلال کرده، که تداوم واقعیتها، چیزی نیست که «داده شود». بلکه چیزی است که به دست می آید. هر مناسبتی خود را با گذشته اش پیوسته می سازد، به گونه ای که آن گذشته را احساس می کند و گذشته را خلاقانه در زمان خود، به وجود آورده و درهم می آمیزد.

او از فیزیک جدید در اینجا استفاده کرده است. در گذشته چنین تصور میشد که ذرات قائم به ذات و مستقل از هم گرد یکدیگر جمع شده، با یکدیگر برخورد تصادفی سطحی و بیرونی دارند، بیآن که تحول و تبدلی بپذیرند. اما وایتهد با اتکا به آموزههای فیزیک ، جهان را به صورت شبکهای از حوادث مرتبط به هم با تاثیر و تاثر متقابل، لحاظ میکند. حوادث، بر هم تکیه متقابل دارند. هر واقعیتی که در جهان حادث است، تکیه به زمانها و مکانهای دیگری دارد. هر موجودی عملا متشکل از روابط و نسبتهای خویش است. هیچ چیز جز در مشارکت وجود ندارد. هر واقعه به نوبه خود اثری دارد که در موجودیت سایر وقایع قطعا تاثیر میگذارد.

خلاصه کتاب «فرآیند و واقعیت»

«فرآیند و واقعیت» تلاشی برای ارائه یک سیستم متافیزیکی جامع است که واقعیت را به عنوان فرآیندهای پویا توضیح می دهد. در زیر، خلاصه ای از مفاهیم کلیدی ارائه شده است:

1- مناسبت های واقعی :

توضیح : واحدهای اساسی واقعیت؛ رویدادهای لحظه ای و تجربی که از سایر رویدادها الهام می گیرند.

2- پرهنشن (Prehension) یا تحقق :

توضیح : روشی که هر مناسبت واقعی، سایر رویدادها را در خود جای می دهد؛ شامل تاثیر گذشته بر حال است.

3- اشیاء ابدی (Eternal Objects) :

توضیح: پتانسیل های خالص که می توانند در مناسبت های واقعی تحقق یابند؛ الگوها یا فرم هایی برای کیفیت. آلفرد وایتهد بسیاری از اشیاء ابدی را قبول داشت. و برآن تصریح می نمود. مثالی که برای یک شیء ابدی می تواند زد، «یک عدد» است، مانند 5 یا 3 یا 7 و مانند آن. وایتهد معتقد بود که اشیاء ابدی انتزاع های بسیار بالایی هستند. بسیاری از انتزاع ها، از جمله اشیاء ابدی، اجزای بالقوه فرایندها هستند.

4- خدا :

توضیح : دوگانه: خدا اولی (منبع اشیاء ابدی) و خدا پسین (تحت تاثیر جهان و پاسخ دهنده به آن).

این کتاب همچنین شامل بحث هایی درباره رابطه بین علم و فلسفه، نظریه کوانتوم و تجربه انسانی است. وایتهد در آن، خدا را به عنوان یک «قانع کننده نرم خو» توصیف می کند که به سمت ترتیب و نوآوری سوق می دهد

کاربردها و پیامدها

فلسفه پویشی وایتهد، تاثیرات گسترده ای در حوزه های مختلف داشته است:

1- الهیات:

منجر به توسعه الهیات پویشی شده است که خدا را به عنوان موجودی پویا و درگیر با جهان می بیند. این دیدگاه، با دین های مدرن سازگار است و به ویژه در الهیات مسیحی تاثیرگذار بوده است

2- اکولوژی و اخلاق محیطی:

با دیدگاهی شبکه ای به طبیعت، برای مسائل زیست محیطی و توسعه پایدار مفید است. جان بی. کاب، این ایده را در زمینه تمدن اکولوژیکی پیش برد

3- فیزیک و آموزش:

ایده های وایتهد، به ویژه در تفسیر کوانتوم و رابطه بین ذهن و بدن، در فیزیک مدرن و آموزش تاثیرگذار بوده اند. برای مثال، تفسیرهای رابطه ای کوانتوم (مانند کار کارلو روولی) با فلسفه او سازگار است

چالش ها و بحث ها

با وجود اهمیت، فلسفه وایتهد پیچیدگی زیادی دارد و گاهی اوقات به عنوان یکی از «کم خواننده ترین» فیلسوفان شناخته می شود، به دلیل پیچیدگی متافیزیکی آثارش برخی منتقدان، ایده های او را بیش از حد انتزاعی می دانند، در حالی که طرفدارانش، آن را کلیدی برای یکپارچگی علم و فلسفه می بینند.

نتیجه گیری

کارهای آلفرد نورث وایتهد، به ویژه «فرآیند و واقعیت»، دیدگاه نوینی به واقعیت ارائه می دهد که جهان را به عنوان مجموعه ای از فرآیندهای پویا می بیند. این فلسفه، نه تنها در الهیات و اکولوژی، بلکه در فیزیک و آموزش نیز کاربرد دارد. با وجود پیچیدگی ها، اهمیت آن در دنیای مدرن، به ویژه در مواجهه با مسائل زیست محیطی و علمی، غیرقابل انکار است.

---------------

منابع:

1- کاپلستون، فردریک، تاریخ فلسفه، ترجمه خرمشاهی، ج 8، انتشارات سروش، 13807.

2- [ویکی پدیا: آلفرد نورث وایتهد] (https://en.wikipedia.org/wiki/Alfred_North_Whitehead )

3- [دانشنامه فلسفه استنفورد: آلفرد نورث وایتهد] (https://plato.stanford.edu/entries/whitehead)

4- [دانشنامه فلسفه اینترنت: آلفرد نورث وایتهد] (https://iep.utm.edu/whitehead)

5- [دانشنامه فلسفه فرآیند](https://iep.utm.edu/processp)

6- آرشیو دایره المعارف فلسفه استنفورد (Alfred North Whitehead)

7- A.N. Whitehead: An Anthology, F.S.C. Northrop and M.W. Gross (eds.), Cambridge: Cambridge University Press; New York: Macmillan.

8- The Aims of Education and Other Essays, New York: The Macmillan Company; repr. 1959.

9- Process and Reality, New York: Macmillan.