نگاهی به برخی اخبار مدارس بوشهر در مطبوعات عصرقاجار

نگاهی به برخی اخبار مدارس بوشهر در مطبوعات عصرقاجار

امیدزاهد

مطبوعات عصر قاجار از جمله منابع ارزشمند مطالعاتی هستند که برای شناخت هر چه بهتر تغییرات و دگرگونی های جامعه ایران عصر قاجار به یادگار مانده است. مطبوعاتی که به نوعی چراغ روشنایی و نوگرایی را در ایران و در خارج از مرزها با دشواری و رنج بسیار بر دوش می کشیدند. این سعی و تلاش هر چند موجب نارضایتی دولتمردان را فراهم می ساخت و به سانسور، توقیف، فلک کردن و... می انجامید؛ اما مطبوعات با هر زحمتی که بود به کار خود ادامه می دادند.

از آنجا که مدارس جدید نیز جنبه ای از نوگرایی در جامعه به شمار می آمدند، برخی روزنامه ها با درج اخبار مدارس، به استقبال این حرکت نوین در جامعه می رفتند. انتشار اخبار افتتاح مدارس، برگزاری جلسات امتحانی، دخل و خرج مدارس، کمک های دولتی و غیر دولتی، کمک های تجار و بازرگانان و کمپانی های داخلی و خارجی به همراه درج اسامی آنها، تعطیلی و بیان مشکلات مالی، آگهی مربوط به فروش کتاب های درسی و... از جمله مواردی بود که در مطبوعات بازتاب فراوانی داشت.

در بوشهر عصر قاجار به جهت برخورداری از چاپخانه ها (مظفری، احمدی، علوی) و چندین روزنامه (طلوع، مظفری، اصلاح، جنوب (ندای جنوب)، ندای حق) حمایت و پشتیبانی از مدرسه سعادت که چشم و چراغ مدارس جنوب ایران به شمار می رفت، به خبر اصلی روزنامه ها تبدیل می شد. این در حالی بود که اخبار مدارس بوشهر به ویژه در روزنامه های فارسی زبان خارج از کشور(حبل المتین، چهره نما، ایرانشهر، اصلاح و...) نیز با آب و تاب فراوان انتشار می یافت.

روزنامه تربیت ( ایران – تهران)

م

درسه سعادت در بندر بوشهر

از قرار مسطورات جریده فریده معارف جناب جلالتماب اجل عالی میرزا احمدخان امیرتومان دریابیگی و حکمران بندر بوشهر قصد کرده در این شهر مدرسه موسوم به سعادت دایر نمایند و مخارج بیست نفر از اطفال یتیم را بشخصه متکفل شده و در آن دارالعلم به تحصیل وا دارند. نظر به این منظور چندی مجلسی بزرگ از مهان و سران مفخم در دارالحکومه بوشهر منعقد ساخته و واثق الملک خطابه غرا در این موضوع مقدس قرائت نمود و دفتر اعانه برای مخارج مدرسه مزبوره باز کرده هر یک از حضار جلالت وثار به قدر قوه مبلغی به اسم خود در آن دفتر نوشتند تقریبا هزار و دویست تومان در همان مجلس حاضر شد.( روزنامه تربیت، رمضان 1317، ژانویه 1900، نمره 72)

روزنامه مظفری (ایران - بندر بوشهر)

روزنامه مظفری که در چاپخانه ای به همین نام در بندر بوشهر منتشر می شد، بیشترین مطالب را درباره مدرسه سعادت منتشر می کرد. روزنامه مظفری که نخستین بار در سال 1319ه.ق شروع به کار کرد در صفحات آغازین خود به معرفی مدرسه سعادت می پرداخت. غالب اخبار مدرسه به ویژه مدرسه سعادت مظفری در صفحه اول روزنامه منتشر می شد و این هم به دلیل مسلک و آرمان روزنامه بود. چنانچه روزنامه حبل المتین و دیگر روزنامه های خارج از کشور با عنوان«مدرسه سعادت بوشهر منقول از روزنامه مظفری» اخبار مدرسه سعادت را پوشش خبری می دادند. بر اساس مسلک و آرمان روزنامه مظفری این روزنامه خود را متعهد ساخته بود تا اخبار مربوط به افتتاح مدارس و ترویج معارف را در دستور کار خود قرار دهد. این کار البته با مخالفت برخی افراد در جامعه شهری بوشهر روبرو بود و آنان با ارسال مکتوبی به دفتر روزنامه خواستار پرداختن به مسائل فرنگ و پرهیز از درج اخبار مدارس در مظفری شدند که البته این مکتوب شهری با مخالفت و جوابیه سخت و صریح مدیر مظفری روبرو می شد. درج اعلان های مخصوص از سوی مدرسه مظفری که برگزاری امتحانات مدرسه سعادت را در بر می گرفت، صورت مخارج و صورتحساب ها، نگارش اختصاصی تاریخچه مفصل مدرسه سعادت از تاسیس تا ادامه روند رو به رشد آن، از دیگر مطالب روزنامه مظفری درباره مدرسه سعادت بوشهر بود.

اعلان مخصوص از طرف مدرسه سعادت مظفری

برحسب دستور العمل و ترتیبات مخصوصیکه در سال گذشته از طرف روسای مدرسه سعادت مظفری درباره تحصیلات متعلمین مدرسه مذکور داده شد که نه ماه شمسی که ابتدای آن اول برج میزان[مهر] لغایت آخر برج جوزا[خرداد] مشغول تحصیل بوده اول سرطان[تیر] شروع امتحان شود بنابراین از روز شنبه چهاردهم شهر حال که مطابق اول سرطان[تیر] است بایفاء وظیفه اقدام نموده با یمن و السعاده شروع بامتحان عمومی متعلمین میشود در ظرف مدت چهارده یوم که عبارت از تشکیل چهارده مجلس باشد بموجب تفصیل ذیل مجالس امتحان صورت اختتام خواهد پذیرفت و هنگام افتتاح مجلس و شروع بامتحان همه روزه در این چهارده یوم چهار ساعت قبل از ظهر و اختتام آن یکساعت قبل از ظهر خواهد بود. (مظفری، 15 شهر ربیع الاول 1320 ق/22 ژوئن 1902م، ش 12/ ص 177)

روزنامه حبل المتین( هندوستان، کلکته)

پس از روزنامه مظفری، روزنامه حبل المتین بیشترین مطالب را درباره مدرسه سعادت بوشهر منتشر می کرد. پرداختن به وضعیت درسی مدرسه سعادت و انتشار مطالب مدرسه به نقل از روزنامه مظفری چاپ بوشهر، اخبار بازدید از مدرسه، خطابه کنسول روس در مدرسه سعادت، درج مکتوب هایی از بندر بوشهر به دفتر حبل المتین درباره مدرسه سعادت، تحلیل حبل المتین از کارکردهای تعلیمات اجباری و لزوم تاسیس مدارس دولتی در بوشهر، سفر دو تن از معلمین مدرسه سعادت بوشهر به بمبئی، لزوم توجه اولیاء امر به تامین بودجه مدرسه سعادت بوشهر نظم در اداره امور و پیشرفت شاگردان مدرسه سعادت بوشهر، برگزاری امتحان سالیانه مدرسه سعادت بوشهر با حضور کلنل کاکس کنسول انگلیس، ورود و رواج افکار آزادیخواهانه در بوشهر، اعلان از طرف اداره مظفری بوشهر، لزوم معارف، خدمات مدرسه سعادت بوشهر، تاسیس مدرسه ایرانی توسط تجار ایرانی در بحرین و دعوت از میرزا علی دشتی برای تدریس از دیگر مطالب این روزنامه بود.

یک نمونه از مطالب روزنامه حبل المتین درباره افتتاح مدرسه در بحرین یا معارف دوستی تجار ایرانی به قلم شیخ علی آل عصفور است. «چون در نقطه بحرین هر چند تفحص نمودند که معلمی مناسب این متبوعه جهت آموختن این مشت نونهال وطن عزیز بدست آورند یافت نشد بدین سبب از مدرسه سعادت مظفری بوشهر خواستار و پس از ورود شخص معلم اسباب و لوازمات مدرسه از قبیل میز و کرسی و غیره مهیا و مشغول بتدریس شدند. حسب الرسم بنا بر تشویق اطفال مدرسه و ملاحظه توجهات معلم درباره آنها یوم یکشنبه 26 شهر ربیع الاول آقایان تجار عظام در مدرسه مزبور حضور به همرسانید. امتحان مفصلی از شاگردان فرمودند و پس از ختم امتحان جهت تشویق و اجتهاد اطفال در تحصیل علم آقایان حاضرین عموما خصوصا آقای حاج عبدالبنی صاحب تاجر کازرونی هریک از شاگردان را بانعامات دلخوش و آنها را تحسین و ترغیب به تحصیل نمودند و ضمنا چنین تصویب فرمودند که بنا بملاحظه این مجلس امتحان لازم است که در هر دو ماه یکمرتبه جهت امتحان شاگردان در مدرسه حاضر و امتحان نمایند... (حبل المتین، 18ربیع الثانی1332ق/16مارس 1914م، س21/ش33/صص11- 10)

روزنامه جنوب( ایران- تهران)

روزنامه جنوب که به همت محمد باقر تنگستانی – اولین تنگسیر روزنامه نگار – در تهران منتشر می شد به طور اختصاصی اخبار جنوب را پوشش می داد و توجه ویژه ای هم به کم و کاستی های جنوبی ها می نمود. نمونه ای از مطالب این روزنامه درباره اوضاع جنوب و وضعیت عمومی علوم و معارف:« اوضاع جنوب راجع فارس علوم و معارف ...استبداد که با آنهمه منابع ثروت و فوائد عمومی دولت در تمام فارس یک مدرسه دائر نکرده و در صدد تصحیح و ترقیب یکی از مدارس موجوده نیامده یک پروگرام[برنامه] برای مکاتب یا مدارس آنجا ننوشته بلکه در خیال نیست که این مملکت وسیع بمدرسه از همه چیز بیشتر محتاج است از سوءاثر استبداد میتوان گفت شیراز که معروف بدارالعلم بود فعلا دارالجهل شده مدارس ابتدائی فارس همان مکتب خانهای منحوس بطرز قدیم با وضع متعفن که در حقیقت خزانه تعفن است بترتیبی منحوس که عقل معلم و متعلم پس از چند سال از مقام انسانیت تنزل نموده بمقام بهیمت می رسد ... امروزه عالم ایرانیترا از جدیت خود در ترقی علوم و معارف متشکر کند پیشنهاد میکند بیست نفر یا سی نفر برای تحصیل بخارجه فرستاده شود فلان مدرسه بخرج دولت تاسیس شود ولی با اصرار بعضی از وکلا هم مسامحه دارد که پیشنهاد کند که امساله باید بخرج دولت اقلا ده مدرسه ابتدائی در ولایات تاسیس شود ابدا وزارت علوم ملامت ندارد و چه مقتضیات خلق استبداد در طبیعت همه گی مثل طبیعت ثانیه شده همان خلق ثانوی همان طبع مذکور شخص را مانع است از آنکه بر خلاف آن اقدامی کند در صورتی که امروزه تاسیس مدارس ابتدائی مجانی در اطراف ولایات الزم امورات است این خرج مقدم بر تمام خرجها است چه نامفهوم[ناخوانا] نشود و تعلیم عمومیت پیدا نکند نه مقام مشروطیت پایدار خواهد ماند و نه استقلال مملکت نه قومیت (جنوب، 26 صفر 1329ق /26 فوریه 1911 م)

روزنامه اصلاح( هندوستان- بمبئی)

روزنامه اصلاح در 20 ذی الحجه 1326 در بمبئی هندوستان در چهار صفحه با خط نسخ و چاپ سنگی منتشر می شد. مدیر آن محمدرضا اصلاح بوشهری بود. با آغاز انقلاب مشروطیت محمد رضا اصلاح که در آن زمان یک جوان 30 ساله بود، به صف مشروطه خواهان پیوست. باید در نظر داشت فضای عمومی بوشهر، با وجود مدرسه سعادت، روزنامه مظفری و سایر روزنامه های چاپ خارج از کشور که به بوشهر می رسید، حضور انگلیسی ها و دلایلی دیگر، بر روح و جان این جوان جویای نام و آزادیخواه تاثیر گذاشت و همین عوامل باعث شد تا پای در گرداب سیاست بگذارد و یگانه راه رسیدن به آن را در چاپ و انتشار روزنامه بجوید. حضور اصلاح در عکسی که به یادگار با شیخ عبدالکریم سعادت و برادران چهره نگار در بندر بوشهر موجود است، گویای بخشی از رویدادهای زندگی مبارزاتی او در بندر بوشهر است. از ابتکارات جالب این روزنامه ارسال رایگان و مجانی روزنامه برای مدارس و انجمنها بود.

روزنامه چهره نما ( مصر- قاهره)

مدرسه سعادت بوشهر

کتابچه جمع و خرج یکساله مدرسه سعادت بوشهر به اداره ما[چهره نما] رسید: نهایت از هیئت نظار این مدرسه و مدیر و معلمین و اشخاصیکه از راه معارفخواهی بذل عواطف گرانمایه نموده و موقتا و مستمرا اعانه برای تعمیم معارف باین مدرسه داده خاصه آقای موقر الدوله حکمران کل و جناب حاجی معین التجار تاجر بوشهری و تجارتخانه معظمه آلمانی تشکرات صمیمانه مینمائیم. (چهره نما، غره ربیع الاول 1331 ق/ 8 فوریه 1913 م، س 10/ش 1/ ص10)

مدرسه مبارکه سعادت مظفری بوشهر که نزدیک بود انجمنش از کثرت خرج و قلت دخل متلاشی بشود آنهم بحمدالله آبی بکارش آمد و از برکت ورود ایالت عظما[میرزا احمدخان دریابیگی] بنایش روی بصعود نهاد و مختصرا امتحان عمومی خود را داد بقسمیکه لایق و سزاوار همه گونه تمجید بود و در حضور اهالی آقا رضا پسر اقا میرزابابا کازرونی که تخمینا ده سال دارد خطبه در کمال فصاحت قرائت نمود حضرت ایالت امیر تومان پنجاه تومان از کیسه معارف پروری بذل متعلمین نونهالان گلستان وطن و ودایع حضرت ذوالمنن[؟] فرمودند و مجلس بدعای بقای عمر و دولت اعلیحضرت شاهنشاه اسلام پناه معارف خواه مظفرالدین پادشاه و حضرت ایالت کبری ختم شد (چهره نما، غره ربیع الثانی 1322ق/ 15 ژوئن 1904م، س 1/ ش 5/ صص13- 12)

روزنامه استخر( ایران – شیراز)

از بوشهر

اصلاح اوضاع بنادر فارس در این سالیان اخیر کمتر بلکه هیچ طرف توجه کابینه های متعدده نشده و مخصوصا از حیث معارف و تاسیس مدارس که اشد احتیاجات اهالی است این مردمان بدبخت بی زبان بکلی محروم بوده اند. کسانیکه مطلع بر حدود بنادر جنوب هستند میدانند که قصبه میناب از مضافات بندر عباس تا چه درجه از نقطه نظر اقتصاد و سیاست حائز اهمیت است و تاکنون هیچوقت طرف توجه اولیای امور نبوده و مردم آنجا با آن حالت روحیه مخصوصیکه اطاعت از امر دولتی دارند بواسطه بیعلمی و جهالت همیشه مورد تعدیات مامورین بوده اند. اما از وزارت معارف از بودجه مصوبه معارف بنادر که مبلغ 4140 تومان است تصویب افتتاح یکباب مدرسه سه کلاسه در یکی از جزائر یا بنادر از اول برج میزان[مهر] نمود. رئیس معارف بنادر آقای آقا شیخ محمد حسین سعادت پس از ورود به بوشهر که مقارن اول قوس بود پس از مراجعه با فکار عموم همگی تصویب نمودند که ایجاد مدرسه کلامه در میناب اولی واجب خواهد بود بنابراین آقای سعادت مطابق بودجه مصوب به یکنفر مدیر و دو نفر معلم در پانزدهم دلو[بهمن] کنترات نموده و در 18 با کتاب و لوازم التحریر حرکت نمودند و سایر لوازم مدرسه را در کارند که تهیه کرده بفرستند. (استخر، 9 حوت[اسفند] 1302 ش/ 22 رجب 1342 ق/28 فوریه 1923 م، س 6 / ش 46 / ص 1)

اسامی فارغ التحصیلان درجه هفتم مدرسه سعادت بوشهر در زمان مدیریت فیلسوف شهید زاده (روزنامه استخر، سال 7، شماره 32 پنجشنبه 21 جمادی الاول 1343 ، 26 قوس 1303، 14 دسامبر 1924،ص3)

مجله ایرانشهر(آلمان – برلین)

مجله ایرانشهر مطلبی را درباره مدرسه فردوسی از سوی محمد بهبهانی(پور رضا) نماینده سابق مردم بوشهر در مجلس ملی که در برلین به سر می برد در سال 1304 منتشر کرد. «جناب آقای پور رضا وکیل سابق مجلس ملی که فعلا در برلین هستند، درباره مدرسه فردوسی چنین نوشته اند: در سنه1300 شمسی یکعده از جوانان بوشهر تصمیم گرفتند که مدرسه نوی با ترتیبات جدید علمی تاسیس کنند فکر عملی شد و اگر بنده حق داشته باشم تعریف کنم این موسسه از حیث پرورش قواء جسمی و روحی شاگردان تا اندازه از عهده بر آمده. آقای مشار الدوله حکومت بوشهر وقتیکه برای دیدن مدرسه آمدند اظهار داشتند: « دبستان فردوسی بهترین مدرسه ابتدائی است که در ایران دیده ام» اداره امور مدرسه تا پانزده روز بعد از افتتاح بعهده رئیس معارف وقت آقای میرزا حسن خان ناجی بود.پس از آن تا هنگام مسافرت بنده بطهران بنده مدیر مدرسه بودم. بعد برادرم این خدمت را بعهده گرفت و وقتی که ایشان بطرف شیراز حرکت کردند آقای میرزا احمد کازرونی این وظیفه را بعهده گرفتند. از همه ما بیشتر دوست جوانمرگم میرزا ابراهیم صدیق در این کار زحمت کشیده. مشارالیه معلم اول مدرسه بود و بواسطه مرض سل و فقر و شدت تعصب در خدمت بمعارف و سیاست مملکت جان خود را قربان کرد و بقراری که معلمین مدرسه به بنده نوشتند در هنگام جان دادن وصیتش راجع بمدرسه بوده و نام مدرسه را تکرار میکرده.مخارج مدرسه: آنچه را که جهی تهیه اساسیه مدرسه بود نصف را برادرم آقای خلیل بهبهانی و نصف دیگر را بنده داده ام.کمک خرج را هم ماهیانه اداره معارف و تجارتخانه آقای میرزا رضا مهدی زاده و برادرم و بنده هر کدام ماهی ده تومان میدادیم. آقای یمین الممالک کارگذار وقت و آقای میرزا عبدالحسین هر کدام ماهی پنج تومان میدادند. آقای مشار الدوله در مدت حکومت ماهی بیست تومان میدادند و بعد که مواجب حکومتی نصف شد ده تومان میدادند. در حساب پدرم ماهی سه تومان می گرفتیم. بعدها آقای میرزا احمد کازرونی ماهی پنج تومان(یا سه تومان درست خاطرم نیست) میدادند و یکعده از اشخاص با همت دیگر ماهانه یا غیر آن بصندوق مدرسه کمک می کردند... . میرزا احمدکازرونی - مدیر مدرسه فردوسی و وکیل با همت ایرانشهر (ایرانشهر، اول مهر 1304 ش/4 ربیع الاول 1344ق/ 23 سپتامبر 1925 م، س3/ ش11/صص 679 - 673)