گذری و نظری بر کتابشناسی فرهنگ عامه در استان بوشهر

گذری و نظری بر کتابشناسی فرهنگ عامه در استان بوشهر

امیدزاهد

استاد ابوالقاسم انجوی شیرازی(1372-1300ش) - مردم شناس- در مقدمه کتاب گذری و نظری بر فرهنگ مردم می نویسد: «جمع آوری فرهنگ مردم از نان شب هم واجب تر است». با این سخن استاد، نگاهی کوتاه به آثار منتشر شده در مورد فرهنگ مردم استان بوشهر خواهم داشت.

در استان بوشهر از سالهای پیش کتابهایی چند درباره آداب و رسوم مردم این سامان به همت فرهنگ پژوهان و پژوهشگران به زیور طبع آراسته گردیده و می شود. تا آنجایی که نگارنده آگاهی دارد بسیاری از این آثار بصورت مستقل و برخی با کمک های نهادهای فرهنگی استان چاپ و روانه بازار کتاب شده است و چه بسا پژوهش هایی هم که فرصت چاپ و انتشار نیافته و مثل پایان نامه های دانشجویی که در کتابخانه ها گرد و غبار می خورند، به فراموشی سپرده شده اند. همچنین برخی پژوهشهای مردم شناسی که توسط میراث فرهنگی صورت گرفته است. در این میان ضمن ارج گذاری و سپاسداشت پژوهشهای انجام شده، گذری و نظری به این آثار خواهم داشت. در استان بوشهر راه اندازی مرکزی برای جمع آوری فرهنگ عامیانه بسیار ضروری است. هر چند مراکزی در این باره تلاش ها و زحماتی را متقبل شده اند اما بصورت مقطعی و اندک بوده است. اینجانب ضمن عرض پوزش از اینکه نام برخی از نویسندگان و پژوهشگران از قلم افتاده است، این مقاله را می نویسم تا هم فتح بابی باشد در این زمینه و هم خواهشمندم پژوهشگران، صاحب نظران و علاقه مندان جهت کامل شدن این مقاله نظرات خود را اعلام نمایند.

پژوهش های فرهنگ عامه را می بایست با عنایت به تحقیقات انجام شده در استان از گذشته تا کنون طبقه بندی نماییم. در دوره صد ساله اخیر می بایست از سدید السلطنه بندر عباسی و مرحوم علی مراد فراشبندی هم یادی کنیم. سدید السلطنه در کتاب «پیرامون سرزمین های شمالی خلیج فارس در صد سال پیش» بسیاری از آداب و رسوم مردم بوشهر و قسمت هایی از استان را با دقت و حوصله بسیار نگاشته است. علیمراد فراشبندی نیز در کتاب تاریخ و جغرافیای برازجان یا سنگر مجاهدین به گوشه هایی از فرهنگ و آداب و رسوم مردم دشتستان و برازجان اشاره دارد. همچنین نویسندگانی که در آثار خود گوشه هایی از آداب و رسوم مردم استان را در قالب داستان هایی به رشته تحریر در آورده اند، نباید از نظر دور داشت. از صادق چوبک گرفته تا رکن زاده آدمیت، رسول پرویزی، ایرج صغیری، منیرو روانی پور، سیما شبانکاره و دیگران. در مورد آثار ایرج صغیری به صورت مستقل، کتابی به نام فرهنگ و آیین های بوشهر در آثار ایرج صغیری به کوشش اشرف سلطانی نیا مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. در شهرستان های مختلف استان بصورت پراکنده کتابهایی درباره فرهنگ و آداب و رسوم چاپ شده که به معرفی هر یک به جهت آشنایی پژوهشگران و خوانندگان ارجمند می پردازم.

بازی های محلی

هاشمی تنگستانی، اسماعیل برجاس و الله کرم لیراوی، که هر سه نفر کتابی به نام بازی های محلی استان بوشهر دارند. همچنین در کتاب بازیهای محلی ایران از آذرتاش آذرنوش بسیاری از بازیهای محلی استان بوشهر شرح داده شده است. آخرین کتابی که در این باره چاپ شده تحت عنوان «بازی های دبستانی: (تحلیل بازی های بومی، محلی استان بوشهر)» است که توسط مولفان ابراهیم ابراهیمی، سمیه شیرکانی در سال 1392 منتشر شده است. جا دارد در استان بوشهر ضمن جمع آوری بازی ها – که خوشبختانه به انجام هم رسیده- مقایسه و بررسی صورت گرفته و حتی با تلاش آموزش و پرورش و تربیت بدنی ضمن احیاء بازیهای محلی نه فقط برای نمایش، نمایشگاه و جشنواره، چاره ای اندیشیده شود و با دم مسیحایی مسئولان در کالبد مرده این بازیهای دمید و جان تازه ای به آنها بخشید!!

ز

بان شناسی، گویش ها، ضرب المثل ها و اصطلاحات

کتاب سنگستان( در دو جلد) جلد اول ضرب المثل ها و اصطلاحات محلی بوشهر:عبدالحسین احمدی ریشهری. لازم به ذکر است چاپ اول از جلد اول این کتاب در سال 1375 با حمایت مالی شرکت صدرا و با مقدمه حجت الاسلام سید محمد حسن نبوی(ره) بنیانگذار مرکز بوشهر شناسی( بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر کنونی) منتشر شد و در سال 1382 به چاپ دوم رسید و اکنون از کتب کم یاب و نایاب است. این کتاب منبع بسیار مهمی برای مردم شناسی شهر بوشهر و حومه آن است. تا جایی که نگارنده اطلاع دارد جلد سوم این کتاب هم توسط مولف در حال نگارش است، کتاب فرهنگ گویش دشتستانی دکتر داریوش اکبر زاده، سیری در گویش دشتستانی طیبه (پری) برازجانی، لغت نامه تطبیقی گویش دشتی سید کوچک هاشمی زاده( چاپ نشده)، فرهنگ گویش تنگسیری حسین زنده بودی، فرهنگ واژگان محلی بوشهر از فرید میرشکار، ریشه شناسی واژگان منتخب گویش بوشهری از عبدالعزیز بلادی، کتابهای ادبیات عامیانه و ضرب المثل در استان بوشهر از دکتر عبدالله رضایی.

در ادامه باید از شاعران محلی سرا هم ذکر خیری کرده و یادی کنم، که با استفاده از لغات، اصطلاحات و واژه های محلی در اشعار خود، بسیاری از آنها را از نیستی به هستی آوردند. در کتاب بومی سرایی یا شاعران محلی سرای بوشهر( شاعران متقدم و محلی سرای بوشهر) همچنین کتاب یکهزار و دویست ترانه محلی بوشهر از عبدالمجید زنگویی به آن پرداخته شده است. کتابهای: دغاله و مثل بوی تاره از حسین نوری فیروزی، سی بوشهر از دکتر سید جعفرحمیدی، دشتستونی مجموعه اشعار محلی از فرج الله کمالی ( گرد آورنده احمد قائمی فرد)، کلاغا: شرحی بر منظومه ی کلاغا یاد موو حدو سروده ی علی مرادی: اسکندر احمدنیا. بدویت معصوم: پژوهشی در شعر محلی با پرداختی ویژه به شعر محلی استان بوشهر دکتر رضا معتمد و... .

همچنین در روستا، یا هر شهر و دیاری برخی روایت های محلی و سخنان نغز، اصطلاحات ساخته پرداخته ریش سفیدان و سالخوردگان محلی که بعضا به تکه کلام هایی در میان مردم همان مناطق تبدیل شده و در گفتار عامیانه از آن استفاده می شود، وجود دارند که بر اساس نیاز روز شکل گرفته و البته هنوز ثبت و ضبط نشده اند. شاید هنوز احساس نیاز به جمع آوری آنان شکل نگرفته باشد و شاید هم نسل های بعد از ما آنان را گردآوری نمایند. به هر ترتیب می توان این داستان ها و حکایت های واقعی که نسلی آن را به چشم دیده و یا با گوش خود از گوینده شنیده اند، جمع آوری و تدوین کرد تا آیندگان را به کار آید.

موسیقی و آیین های سوگواری

موسیقی بوشهر نوشته ی‍وزف ک‍وک‍رت‍ز ترجمه محمد تقی مسعودیه این کتاب قبل از انقلاب در سال 1356 توسط رادیو و تلویزیون ایران منشتر شده و از کتب کمیاب است، اهل ماتم، ساز شناسی موسیقی بوشهر، اهل موسیقی و اوهام در جزیره خارگ، موسیقی بوشهر پیش و پس از اسلام به همراه لوح فشرده اهل ماتم از محسن شریفیان و البته کتاب آخر با همکاری آقای سید قاسم یاحسینی. موسیقی بوشهر: گردآوری، آوانگاری، تحلیل و مردمشناسی: پژوهش و تالیف محمدرضا بلادی. تاریخچه نی انبان از محسن حیدریه، تعزیه در استان بوشهر از حیدر عرفان، تعزیه در بوشهر از حسین دهقانی، رهگذر عشق( نسخه کامل تعزیه کاروان شهادت( روستای درودگاه)) از حسن فخاری، تعزیه در دشتستان از مسعود پاک سرشت، نمایش در بوشهر از آغاز تا امروز و کتاب تعزیه و تعزیه خوانی در بوشهر از جهانشیر یار احمدی، مجموعه نوحه های عزاداری سنتی بوشهر از عبدالرحیم وحدتیان، بهار و خزان از حسین محمودی دشتی، ماتم سرای اهل بیت از احمد صفدری، نغمه سرایان اهل بیت از عبدالله لاوری فرد، نیمه سمفونی دریا :منصور بهرامی.

افسانه ها

افسانه های محلی بوشهر از ناهید جهازی، مجموعه افسانه های محلی از فاطمه بیگم بلادی، قصه ها و افسانه های استان بوشهر از شمس الحاجیه اردلانی، ۶۰ قصه، حکایت، متل در فرهنگ بومی و سنتی الله کرم لیروای، پ‍ن‍ج‍اه و س‍ه دروغ (م‍ج‍م‍وع‍ه اف‍س‍ان‍ه ه‍ای م‍ح‍ل‍ی اس‍ت‍ان ب‍وش‍ه‍ر): ب‍ه ک‍وش‍ش م‍ه‍دی م‍وس‍وی .

فرهنگنامه و دانشنامه

فرهنگنامه بوشهر دکتر سید جعفر حمیدی. لازم به ذکر است آقای دکتر حمیدی چند سال پیش و زمانی که تصمیم گرفت فرهنگامه بوشهر را تجدید چاپ کند، اطلاعیه ای در نشریات استانی منتشر کرده و خواستار همکاری و ارسال مطالب از گوشه و کنار استان جهت چاپ در چاپ دوم فرهنگنامه بوشهر شد. این کتاب با داشتن مدخل های بسیار یکی از کتابهایی است که می تواند راهنمای خوبی برای شروع یک پژوهش و پیدا کردن سرنخ هایی از موضوع مورد نظر درباره فرهنگ، تاریخ و... استان بوشهر باشد.

دانشنامه بوشهر که به سعی و همت استاد سید قاسم یاحسینی بنیانگذاری و با همکاری حوزه هنری بوشهر تاکنون چندین جلد منتشر و روانه بازار کتاب شده است. این مجموعه ها که بصورت تک نگاری هایی در کتبی جداگانه تهیه و تدوین شده اند؛ حاصل پژوهشهای ارزشمند نویسندگان هم استانی درباره موضوعاتی از جمله، تاریخ، فرهنگ و... است.

تک نگاری ها

دیار شریف ( نگاهی پژوهشی در فرهنگ منطقه چاه کوتاه) حسین موسوی، بندر دیر نگین خلیج فارس حیدر دوراهکی و...، ترانه های دریایی ازهر عرفان، گنج عرفان حیدر عرفان، دشتستان در گذر تاریخ محمد جواد فخرایی، کتاب های گناوه و نامه گناوه از غلامحسین دریانورد، گناوه در آیینه فرهنگ مردم: پژوهش و نگارش علی ایزدی، چغادک؛ تاریخ و فرهنگ حسن زارع، دالکی در گذر زمان اکبر صابری و...، آبپخش نگین سبز دشتستان مصطفی شهریاری، بوشهر: تاریخ، سرزمین، فرهنگ : تالیف زکریا رستگار؛ به سفارش و سرمایه استانداری بوشهر و زیر نظر اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان بوشهر. این کتاب در ده جلد اختصاص به شهرستانهای استان بوشهر( دشتی، دیر، دشتستان، جم، عسلویه، تنگستان، گناوه، دیلم، کنگان) دارد. البته دارای محاسن و معایبی هم هست. ای کاش در هنگام چاپ این کتاب با نویسندگان هم استانی و پژوهشگران هر منطقه یا بخش هم نظرخواهی و همفکری می شد و بصورت گروهی این مهم به انجام می رسید و آن موقع قطعا کم و کاستی های کمتری داشت. بر فراز درگاه ( جستاری در تاریخ، فرهنگ و ادب مردم درودگاه استان بوشهر) به قلم نگارنده ( چاپ نشده) و... .

سایر آداب و رسوم

کتاب ترشی، شیرینی و نان ها و کتاب غذاهای محلی بوشهر از عصمت السادات یاحسینی، لالایی های بوشهری از زهرا ندیمی بوشهری، لالایی های استان بوشهر‫: منیژه پورنعمت رودسری، صید و صیادی در فرهنگ بومی بوشهر پرویز فرزین پور، صید سنتی در بوشهر عبدالحسین کنین، نگاهی به بوشهر از ایرج افشار سیستانی، نخلستان در استان بوشهر، کارنامه دشتستان از حیدر عرفان، ه‍ن‍ره‍ای م‍ح‍ل‍ی ک‍اره‍ای دس‍ت‍ی وس‍ای‍ل ق‍دی‍م‍ی در ف‍ره‍ن‍گ ب‍وم‍ی و س‍ن‍ت‍ی (آش‍ن‍ای‍ی ب‍ا گ‍وی‍ش ه‍ای م‍ح‍ل‍ی در ک‍ار و ه‍ن‍ر) ال‍ل‍ه ک‍رم ل‍ی‍راوی . آداب و رسوم شهر بوشهر با توجه به جنبه های تربیتی آن نویسنده فلکناز آتشی، درباره معماری بوشهر هم کتاب هایی به نام های شکوه ابوشهر از سام رسایی کشوک و معماری بوشهر سمفونی رنگ و باد و نور از دکتر ایرج نبی پور ، معماری بوشهر در دوره زند و قاجار/ تالیف فراز غلامزاده، بن مایه های معماری نوین در بوشهر‫/ نوشته بهروز مرباغی. گیاهان دارویی رودخانه مند سعید محمدی، گیاهان دارویی و خوراکی در فرهنگ بومی و سنتی الله کرم لیراوی، زن و آیین در جنوب ایران‫: اثر برگزیده بخش ‫پژوهش هشتمین جشنواره سراسری تئاتر بانوان جهانشیر یاراحمدی، سلامت مردم در ایران قاجار از ویلم فلور ؛ ترجمه ایرج نبی پور .این کتاب دانستنی های خوبی درباره روش های سنتی درمان بیماران در دوره معاصر بدست می دهد. اندیشه های پزشکی آیت الله سید عبد الله بلادی بوشهری: ایرج نبی پور. این کتب در واقع از یادداشت های پزشکی عالم بزرگوار حضرت آیت الله بلادی بوشهری(ره) گرفته شده است که به خواص درمانی گیاهان دارویی می پردازد. از ایشان کتابی خطی درباره غذاها وخواص درمانی آن نیز موجود می باشد. ضرابخانه ها و سکه های ضرب بوشهر: سیدقاسم یاحسینی و ... .

نشریات و هفته نامه های محلی

آبی ها، زنان ساحل، فصلنامه سیراف( آموزش و پرورش) که در اوایل دهه 70 منتشر می شد و مقالات ارزشمندی در آن به چاپ رسیده است. از جمله: گیاهان دارویی استان بوشهر ابراهیم نادری، تاثیر آب و هوا بر روحیات مردم بوشهر عبدالحسین کنین، شمال خوش نسیم عبدالحسین احمدی ریشهری، ساختمان بیت الاحزان حسن برازجانی، برنج کاری در استان بوشهر اسکندر احمد نیا، سفالگری در کنگان دکتر ایرج نبی پور و... ، مجله هنر و مردم که البته پیش از انقلاب بصورت سراسری منتشر می شد، درباره مراسم باران خواهی در روستای سمیه( شهرستان دشتستان) که در تلفظ محلی سمیعا گفته می شود، در شماره 155 سال1354 همراه با عکس مطالبی چاپ شده است. همچنین ویژه نامه وزین بوشهر نامه که به سعی و همت جناب آقای امید غضنفر شاعر هم استانی تدوین شده، که دو شماره را به این مهم اختصاص داده و این نشان از اهمیت موضوع مردم شناسی است. بیشتر هفته نامه های محلی استان نیز در بخش هایی نه به شکل مستمر بلکه گاه به گاه به معرفی و شناخت آداب و رسوم بومی مردم شهرستان های استان می پردازند. پیشنهاد می شود افراد فرهیخته و پژوهشگر در هر روستا، بخش، شهرستان که صاحب قلم و اندیشه هستند و اندکی درباره فرهنگ مردم علاقمندی و یا انگیزه دارند در این باره وارد میدان شوند و به گردآوری فرهنگ بومی مردم منطقه خود بپردازند تا آن را از گزند روزگار پرشتاب کنونی مصون بدارند و به صفحات کاغذی زمانه بسپارند. که البته چاپ آنها در همین هفته نامه های محلی بسیار مفید خواهد بود.

پایان سخن

در این سالهای اخیر سازمان های جهانی همچون یونسکو در اقدامی به ثبت میراث معنوی ملل عالم اقدام نموده و می دانیم که بسیاری از میراث معنوی ایران که برخی در بخش خطر فراموشی در فهرست آن سازمان به ثبت رسیده است. حتی اداره کل های میراث فرهنگی سراسر کشور هم چند سالی است که اقدام به ثبت برخی آداب و رسوم محلی در فهرست میراث معنوی کشور می کنند، که همگی در خور تحسین بوده و البته این تلاش ها حکایت از در معرض خطر بودن و فراموشی میراث معنوی مردم جهان است که در روزگار مردمان عصر ارتباطات امری بدیهی و عادی به شمار می آید.

اما چند پیشنهاد: تاسیس مرکز پژوهش های فرهنگ عامه، برگزاری نشست های فرهنگ عامه، انتشار نشریه، تدوین فرهنگ عامه شهرستان های مختلف استان یا فرهنگ عامه استان بوشهر توسط پژوهشگران هر منطقه، شهر یا روستا، مقایسه و بررسی پژوهشهای انجام شده و... .

هر چند چاپ و انتشار دانشنامه بوشهر کمک شایانی به معرفی تاریخ و فرهنگ استان نموده، اما باز بصورت مستقل تاکنون فرهنگ عامه استان در دستور کار قرار نگرفته است. صد البته نباید مقالاتی را که درباره مردم شناسی و فرهنگ عامه در نشریات، هفته نامه های استانی و... تا کنون منتشر شده از نظر دور داشت. از این گونه مقالات بسیارند و یا کتابی که تحت عنوان کتابشناسی استان بوشهر در سال 1383 توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی استانداری بوشهر چاپ و منتشر شده است که بسیاری از مدخل ها را در خود ندارد و ویژه فرهنگ عامه نیست. ضمن آنکه جمع آوری و تدوین این مقالات می بایست توسط صاحب نظران و پژوهشگران حوزه فرهنگ عامه مورد توجه و گزینش قرار گیرد.

درباره جمع آوری تاریخ محلی هم سخن بسیار است که در حوصله این مقال نیست. فقط می خواستم اشاره ای کرده باشم که اگر جمع آوری فرهنگ مردم از نان شب واجب تر است، جمع آوری تاریخ محلی هم، با این حال بسیاری از روایت ها و داستان های محلی از رخداد های تاریخی در حافظه مردم این سامان ثبت است که اگر این ناگفته های تاریخی به رشته تحریر در نیاید، می شود آنچه نباید بشود. والله اعلم