کتابشناسی بافت قدیم بوشهر در منابع و اطلس های گردشگری استان بوشهر

کتابشناسی بافت قدیم بوشهر در منابع و اطلس های گردشگری استان بوشهر

امیدزاهد

کارشناس ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی –دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر

چکیده:

بندر بوشهر از دیرباز در کرانه خلیج فارس به عنوان بندری تاریخی و تجاری مطرح بوده و این موقعیت موجب پیدایش فرهنگ هایی شده و سبک زندگی در این بندر کهن را تحت تاثیر فراوانی قرار داده است. ساکنان بندر بوشهر تحت تاثیر جغرافیا و اقلیم، اقوام و نژادهای گوناگون و حضور ادیان و مذاهب، فرهنگ خاص و منحصر بفردی را به یادگار گذاشتند. که یکی از این شاخص های فرهنگی بوشهر، معماری ویژه آن است. این معماری شکوه و عظمت دیرینه این بندر مهم را نشان می دهد. برای بررسی، مطالعه و شناخت معماری بوشهر نیاز به پژوهش هایی بود که به دلایلی چون: افول بندر تجاری بوشهر، جنگ تحمیلی و ورود مهاجرین به بافت قدیم، توسعه اداره بندر و تخریب های شهرداری و... کمتر مجال تامل و تعمق یافته بود. اما در دهه های 80 و 90 خورشیدی، معماری بافت قدیم بوشهر مورد توجه و استقبال پژوهشگران قرار گرفت و کتابهای مختلفی در این زمینه به صورت تخصصی توسط کارشناسان منتشر گردید. تحقیقات بومی و محلی دیگر پژوهشگران نیز به عنوان موارد تکمیلی کتاب های معماری مورد استفاده قرار گرفت. کتابهای عکس عکاسان بوشهری و تصاویر موجود در آرشیوهای کنسولگری ها و ... هم چاپ و منتشر شد تا بافت قدیم نیز مورد استقبال بیشتری قرار بگیرد. اطلس های گردشگری نیز به ظرفیت گردشگری بافت قدیم بوشهر اشاره کرده و آن را مورد توجه قرار دادند. مسئولین نیز به باز زنده سازی بافت قدیم بوشهر توجه کرده و بافت قدیم جان تازه ای گرفت. در این مقاله که به روش توصیفی بر اساس داده های کتابخانه ای و مشاهدات میدانی تهیه شده برآن است، منابع و اطلس های گردشگری در استان بوشهر درباره معماری و بافت قدیم را معرفی نماید.

کلید واژه: کتابشناسی، معماری، بافت قدیم، بوشهر، گردشگری.

پیشینه بندر بوشهر

بوشهر در دوره ایلامی یکی از مراکز مهم فرهنگی و تجاری به شمار میرفته است و شهر تاریخی لیان( واژه ایلامی به معنی سرزمین آفتاب درخشان) پل ارتباطی ایلامیان با نواحی اقیانوس هند و جنوب شرقی آسیا بوده است. پادشاهان معروف ایلامی در دوران طلایی تمدن عیلام، هم چون «شیلهاک - اینشوشیناک»، «هوبان نومنا» و «شوتروک ناخونته» دراین منطقه معابد و بناهای مذهبی احداث کرده بودند. از جملهی این بناها میتوان به معبد «کیریری شه» «ایزد بانوی تمدن عیلامی» در منطقهی «دستک» و «سرتل» اشاره کرد.( کامرون، 1365 ، ص 77)

در دوران ماد و هخامنشی تمدن بوشهر به حیات خود ادامه داد به خصوص در زمان هخامنشیان، پادشاهان این سلسله تعدادی کاخ در نواحی توج (توز) و دشتستان بنا کردند که از جمله به بقایای کاخ زیبا و مجلل هخامنشیان در (تااوکه درودگاه)، چرخاب (برازجان)، سنگ سیاه( جتوط) و «تل مر» مربوط به دورهی ایلامی و هخامنشی میتوان اشاره نمود که ویرانههای آن اکنون باقی است.

در زمان سلوکیان، بوشهر مورد توجه رومیها قرار گرفت رومیها این شهر را «مزامبریا» نامیدهاند. واژهی مذکور در سفرنامهی نئارخوس آمده و منظور از آن شبهجزیره بوشهر بوده است. براساس پژوهشهای رومن گریشمن باستانشناس فرانسوی، سلوکیها در کنارههای خلیجفارس و بوشهر کنونی، شهری به نام انطاکیه بنا کردند که مدتها از رونق و آبادی ویژهای برخوردار بود. «سلوکیان کمتر از نه شهر در ساحل خلیجفارس بنا کردند و از آن جمله است انطاکیه در پارس - بوشهر امروزه که جانشین شهر عیلامی گردید.»( گریشمن، 1368، ص 262)

در زمان ساسانیان، بوشهر مورد توجه و عنایت ویژهای بوده است. در کتاب کارنامهی اردشیر بابکان، بوشهر قدیم را «بوخت اردشیر» نامیدهاند، چنانکه در این کتاب آمده است که: «چونش دریا به چشم بدید [اردشیر بابکان] اندر یزدان سپاسداری انگارد و بدانجا روستایی را، بوخت اردشیر [شهری که آزادی یافته است] نام نهاد.( مشکور،1369، ص 231)

با سقوط سلسلهی ساسانی به دست اعراب مسلمان، تمدن و فرهنگ ریواردشیر (ریشهر) نیز روی به ویرانی گذاشت. بنا بر نقل طبری و بلاذری در کتابهای خود، شهر بوشهر در فاصله سالهای 19 تا 22 هجری قمری به دست «عثمانابن ابیالعاص» فتح شد. «شهرک، مرزبان و والی فارس، آمدن تازیان را سخت عظیم و گران میدید. زیرا داستان گستاخی و شجاعت و نیز پیروزی تازیان را بر همهی دشمنان شنیده بود. پس لشکری عظیم فراهم آورد و به راشهر [ریشهر] در سرزمینهای خورهی شاهپور شد. آنجای خود در نزدیکی توج است.»( بلاذری، 1348، ص 47)

از اوضاع و احوال ریشهر از سقوط این شهر به دست مسلمین تا زمان نادرشاه افشار (1747 - 1736 م / 1160 - 1149 ه. ق) اطلاعات اندکی در دست است. ضربهای که اعراب مسلمان بر این شهر وارد آوردند، موجب شد تا ریشهر مرکزیت و اهمیت خود را برای چندین قرن از دست بدهد و به شهری متروک و منزوی مبدل گردد. با ظهور نادرشاه افشار، تاریخ جدید بوشهر نیز آغاز شد. «نادرشاه» با به کار گماردن یک تاجر انگلیسی به نام «جان التون» بوشهر را به صورت یک مرکز مهم کشتیسازی و پادگان نظامی درآورد. بنا بر گزارش هلندیها در زمان نادر ناوگانی با هشت تا ده هزار مرد در بوشهر مستقر بوده است. همچنین چند کارخانهی کشتیسازی نیز در این شهر احداث گردیده بود. (فلور، 1368، ص153)

با مرگ نادر در سال 1747 م / 1160 ه. ق سپاه عظیم دریایی او بین حاکم بوشهر و بندرعباس تقسیم شد. «شیخناصرخان آل مذکور» که در دوران نادر یکی از دریاسالاران وی بود، پس از مرگ شاه، کشتیها و ناوگان مستقر در بوشهر را متصرف شده، حکومت مقتدرانهای برای خود در بوشهر تدارک دید. بعد از فوت او فرزندش «شیخ نصرخان» در سال 1768 میلادی (1182 ه. ق) حکمران بوشهر گردید. در زمان او و پدرش که از اعراب نجد بودند، بوشهر رو به عمران و آبادی گذاشت و روابط تجاری گستردهای با هلندیها و انگلیسیها برقرار گردید.

با ظهور کریمخان زند (1779 - 1757 میلادی و 1193 - 1171 ه. ق) و پایان دورهی هرج و مرج ناشی از مرگ «نادرشاه»، بوشهر و تاریخ آن وارد مرحلهی تازهای شده. در سال 1763 میلادی (1177 ه. ق) انگلیسیها با حمایت «شیخنصرخان» قرارداد معروفی با «کریمخان زند» و حکمران بوشهر منعقد کردند که در واقع سنگ بنای حضور نظامی استعماری «انگلستان» در جنوب ایران و خلیجفارس بود و انگلیسیها تا آن تاریخ هرگز چنین امتیازی را در خلیجفارس به دست نیاورده بودند.( امین، 1367، ص 90)

پس از مرگ کریمخان زند و نزاع و کشمکش بازماندگان وی بر سر قدرت، «آقا محمدخان قاجار» به قدرت رسید. در دوران قاجاریه بوشهر نه تنها اهمیت خود را از دست نداد، بلکه به عنوان یکی از مراکز بسیار مهم تجاری، فرهنگی و سیاسی درآمد. بوشهر در دورهی قاجار شهری بود که اکثر دولتهای بزرگ دنیا در آن شهر دفتر نمایندگی داشتهاند و تجار بزرگ در آنجا فعالیت تجاری انجام میدادهاند. این شهر دروازهی جنوبی ایران برای تبادل افکار سیاسی و مناسبات فرهنگی بود. تاسیس مدرسهی سعادت مظفری (1317 ه. ق)، انتشار روزنامهی مظفری، استقرار هیاتهای سیاسی و تبشیری، وجود دفاتر گمرکی و بانکی، همه حکایت از اهمیت این شهر تا قبل از اتصال راهآهن سراسری به خرمشهر دارد. بوشهر مرکز حکمرانی بنادر بوده و مرکز نمایندگی بریتانیا در خلیجفارس نیز در همین شهر قرار داشته است.(خیراندیش، 1373،ص 186)

این تاریخ پرفراز و نشیب بوشهر موجبات شکل گیری فرهنگ ها و خرده فرهنگ هایی در این نقطه از خلیج فارس شد. جلوه های فرهنگی بوشهر با حضور اقوام و ادیان مختلف سیر تکاملی خود را طی کرد و موسیقی، معماری، آداب و روسوم و... برای بندر بوشهر شکل ویژه تری یافته و توانست در طول این سالها خود را هر بار بازسازی کرده و با عنصر سازگاری ایرانی درآمیخته و فرهنگ خاص بوشهر را نمایان سازد. یکی از این جلوه های خاص بوشهر معماری بی نظیر و منحصربفرد آن است. معماری بوشهر مورد توجه خاص و عام قرار داشته و حتی سفرنامه نویس های خارجی را نیز به شگفتی وا داشته است. چنانکه وقتی برادلی برت - سفرنامه نویس انگلیسی بیش از صد سال پیش- برای اولین بار بوشهر را می بیند، آن را شهر دریاها می خواند و می نویسد: «اگر شهری را بتوان دریایی نامید به درستی که آن شهر بندر بوشهر است. این شهر در چنان سطح پایینی واقع شده که گویی همه جای شهر را آب گرفته است. منظره ی شهر آمیزه ای از رنگهای سفید و زرد و قهوه ای است، درست به یاقوتی ارغوانی می ماند که در دریایی از نقره کار گذاشته اند. خانه های شهر به گونه ای فشرده و تنگاتنگ به هم چسبیده اند و بامهای منازل نیز به صورت درهم آمیخته و نامرتب دیده می شوند، با این همه، همه جای شهر صاف و یکنواخت و همرنگ شن های صحرایی است».

بر اساس مقایسه نقاشی ها و نقشه های باقی مانده از بوشهر قدیم، باید اذعان داشت برای نشان دادن موقعیت شهر بوشهر بیشتر در این آثار به معماری بوشهر توجه شده و به ویژه بادگیرهای آن را جهت شناسایی و متمایز کردن آن در نقشه ها و نقاشی ها مشاهده می کنیم. البته ماجرای بادگیرهای بافت قدیم همچون شمع تجارت بوشهر رفته رفته در دل تاریخ فرو رفته و به خاموشی گرایید. هر چند شماری اندک از بادگیرها برجای می باشند اما به گمانی اتاقک های موجود در پشت بام ها، یادگاری از بادگیرهای بلند معماری بوشهر می باشند.

نمایی از بندر بوشهر در سفرنامه جیمز موریه

سیر مطالعات و پژوهش های معماری بندر بوشهر

مطالعه و بررسی بافت قدیم بوشهر و تدوین کتاب برای معرفی و شناخت هر چه بهتر این نوع معماری خاص کرانه خلیج فارس دارای فراز و فرودهایی بوده است. هر چند در سالهای اخیر(دهه های 80 و 90 خورشیدی) معماری بوشهر، بیشتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است اما پیش از این، جزوه هایی و کتبی چند و نه به طور مستقل، گذرا و کوتاه به بافت قدیم بوشهر پرداخته شده بود و فضای خالی پژوهشی معماری بوشهر بسیار محسوس بود. هر چند تصویر برداری از بافت قدیم بوشهر و بررسی و مطالعات آن در دهه 1350 خورشیدی توسط دفتر حفظ و احیاء میراث فرهنگی کشور صورت گرفته بود؛ اما نتایج و بررسی ها بیشتر در مخزن کتابخانه های بایگانی شدند و پژوهش درباره بافت تاریخی بوشهر با آغاز انقلاب اسلامی و سپس جنگ تحمیلی به کلی فراموش گردید.

نمونه ای از تصاویر تهیه شده در دهه 50 خورشیدی توسط دفتر فنی معاونت حفظ و احیا

مهاجرت مردم جنگ زده و سکونت در بافت قدیم بوشهر نیز تخریب بافت قدیم را سرعت بیشتری بخشید. هر چند افول بندر تجاری بوشهر پیشتر آغاز شده بود با این وجود فقدان نظارت و تخریب روز افزون بافت قدیم بوشهر، سید حسین صافی مستندساز بوشهری را وا داشت تا در سالهای پایانی دهه 60 خورشیدی مستند «پنجره» را بسازد. این مستند نمایش ویرانی شکوه بوشهر قدیم به وسیله لودرهای غول پیکر است که بافت نیم رمق و خسته را به زانو در می آورد. در دهه 60 خورشیدی تنها منابع ما عکس های بافت قدیم و مستند های برجای مانده است و از پژوهش های کاربردی و عملیاتی خبری نیست.

در مرحله بعد با عملیات های اداره بندر(گمرک) و شهرداری تخریب های دیگر آغاز می شود و طرح توسعه اداره بندر سرعت می گیرد. بعد از پایان جنگ و شروع بازسازی ها در کشور، توجه بیشتری به بافت های فرسوده شد. در دهه های 80 و 90 سیر پژوهشی جدیدی در آثار نویسندگان بوشهر هویدا شد. که البته اختصاص به معماران و کارشناسان این رشته داشت. آثاری که یکی پس از دیگری منتشر شد تا پرده از چهره خفته، خسته و نادیده بافت قدیم بوشهر برای همگان برداشته شود.

به غیر از کتاب های تخصصی معماری پژوهش هایی نیز که در واقع تکمیل کننده کار کارشناسان معماری بود، توسط پژوهشگران بومی منتشر شده بود. همانند کتاب «سنگستان» اثر عبدالحسین احمدی ریشهری که در جلد دوم این کتاب درباره ریشهر و بوشهر قدیم، محلات، بازار و مساجد بوشهر مطالبی تدوین شده است. کتاب دیگر فرهنگنامه بوشهر از دکتر سید جعفر حمیدی است، با مدخل هایی از فرهنگ مردم بوشهر و نیز اصطلاحات معماری و معرفی بناها و عمارتها که قابل توجه است. اثر دیگر ایشان کتاب استان زیبای بوشهر است که درباره محلات بوشهر و بناها و عمارت های تاریخی به تفصیل سخن گفته شده است. این دو نویسنده با نگارش مطالبی بخش هایی از معماری و سبک زندگی مردم بوشهر قدیم را به ما معرفی می کنند. در زمانی که با فقر منابع پژوهشی در دهه های 60 و 70 به ویژه برای بافت قدیم بوشهر مواجه هستیم تنها کتاب هایی چون نگاهی به بوشهر ایرج افشار سیستانی و در سالهای بعد ترجمه های روانشاد حسن زنگنه پاسخگوی نیاز پژوهشگران بود که به طور کامل به موضوع معماری بوشهر اختصاص نداشتند. شایسته یادآوری است اشاره به معماری قدیم بوشهر در مجموعه داستان های نویسندگان بوشهری همچون: صادق چوبک(رمان تنگسیر) منیرو روانی پور(رمان سیریا سیریا، اهل غرق) و ایرج صغیری(داستان خالو نکیسا، بنات النعش و ...) نیز می تواند در بازسازی فضاهای موجود در بافت قدیم بوشهر قابل توجه و تامل باشد. بازتاب بافت قدیم بوشهر در سفرنامه های اروپائیان مانند: اوژلان فلاندن، مادام دیولافوا، لرد کرزن،یوشیدا ماساهارو، جیمز موریه، برادلی برت و... همچنین گزارش های لوریمر، یادداشت های مستر چیک، یادداشت های وادلا کنسول فرانسه، کنسول روسیه و دیگر کنسول های خارجی در بوشهر، نیز می تواند راهگشا باشد. همچنین نقاشی ها و تصاویر برجای مانده از بوشهر قدیم توسط سفرنامه نویسان که امروز در دسترس ما قرار دارند، از دیگر منابع پژوهشی می تواند به شمار آید.

نمونه ای از نقاشی های برجای مانده از بوشهر قدیم

نقشه شهر بوشهر پیش از جنگ 1272 ه.ق/1856 م

همچنین تصاویر برجای مانده از بافت قدیم بوشهر از دیگر جذابیت ها برای مخاطبان و پژوهشگران بافت قدیم بوشهر بوده است. رونق انتشار کتاب های عکس در دهه های 80 و 90 خورشیدی و استقبال مردمی سبب شد تا کتاب های عکس به یکی از پروفروش ترین کتاب های بوشهر تبدیل شوند. با نگاهی کوتاه به چندین کتاب عکس منتشر شده درباره بوشهر قدیم و معماری بوشهر و نایاب شدن این کتاب ها این امر کاملا مشخص است. با این حال تصاویر دیگری نیز در آرشیوهای شخصی موجود است که امید است دست اندرکاران فرهنگی ضمن حمایت از آثار پدیدآوردندگان این تصاویر نسبت به ثبت و ضبط آنان اقدام نمایند. همچنین در این میان نباید از آرشیوهای عکس کنسولگری ها، شرکت های خارجی و سفرنامه نویس ها و جهانگردها نیز غافل شد. جدیدترین مجموعه یافت شده از تصاویر بوشهر قدیم مربوط به والتر میتلهوزر(سوئیسی)، هوانورد پیشرو و یکی از موسسان سوئیس ایر است که عکس های هوایی بی نظیری را از بوشهر قدیم در دوره پهلوی اول ثبت کرده است.

اطلس های گردشگری نیز در جای جای مطالب خود و با اشاره به ظرفیت های گردشگری در استان بوشهر، بافت قدیم بوشهر را مورد توجه قرار داده اند. غیر از مجموعه هایی که میراث فرهنگی در این سالها منتشر کرده و بیشتر جنبه اطلاع رسانی داشته است، می توان به مجموعه اطلس گردشگری استان بوشهراشاره کرد که به تازگی در سال 1396 توسط دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر و به همت دکتر عباس عاشوری نژاد منتشر شده است. در این مجموعه با نگاه غیر موزه ای به بافت قدیم بوشهر، بر جنبه پویایی و باز زنده سازی بافت قدیم بوشهر به عنوان جاذبه گردشگری تاکید شده است.

عکس هوایی بوشهر قدیم – عکس از والتر میتلهوزر(سوئیسی) سال 1304 خورشیدی

عکس هوایی بندر بوشهر 1335 خورشیدی

معرفی منابع و اطلس ها

رسایی کشوک، سام(1384): شکوه ابوشهر، انتشارات شروع، بوشهر، 147 صفحه.

این کتاب در واقع اولین کتابی بود که به صورت مستقل و ویژه به معماری بوشهر پرداخت. کتاب در 5 فصل تالیف شده که به معرفی بوشهر، شهرسازی در بافت قدیم بوشهر، معماری بافت قدیم بوشهر، ارتباط معماری بوشهر با سیر شهرهای دنیا و استفاده از اصول معماری قدیم بوشهر در ساختمان های امروزی می پردازد. این کتاب مصور بوده و تصاویری از بناها و عمارت های تاریخی بوشهر در این کتاب گنجانیده شده است. نویسنده در این کتاب کوشیده درباره پیشینه شکل گیری بافت قدیم بوشهر و روند شهرسازی و شاخص های معماری بوشهر و مقایسه ای اجمالی با سایر شهرهای تاریخی دنیا و نیز اصول بکار گیری معماری قدیم بوشهر در ساخت و سازهای جدید را مورد بررسی قرار دهد.

نبی پور، ایرج(1385): معماری بوشهر سمفونی رنگ و باد و نور، چاپ دوم 1392 ، انتشارات پژوهشکده خلیج فارس و با همکاری بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر، بوشهر، 116 صفحه.

این کتاب در 5 فصل تدوین شده است. جادوی بافت قدیم بوشهر، سمفونی رنگ ها، موسیقی معماری بوشهر، مساجد بوشهر؛ هارمونی انسان، طبیعت و عرفان، معماران بوشهر؛ افسونگران باد، معماری بازار بوشهر؛ وحدت نور و از جمله فصل های این کتاب می باشند. این کتاب معماری بوشهر را از منظری نو و متفاوت می نگرد. در جای جای این کتاب اشعاری از مولانا و حافظ با معماری درآمیخته است. دکتر ایرج نبی پور در کتاب جادوی رنگها عنوان می کند معماری بوشهر بر خلاف معماری کویر یا شمال هم برونگرا و هم درونگراست؛ یعنی علاوه بر زیبایی بیرونی، داخل آن نیز نمادهایی زیبا به کار رفته است که بیننده را محصور خود می کند. اگر معماری مسکونی مکانهایی چون گیلان، مازندران و آبادیهای خاص چون ماسوله و ابیانه کاملا برونگرا هستند و مناطق مرکزی ایران مثل یزد، اصفهان، کاشان و شیراز درونگرای کامل، بوشهر را می توان حلقه ی اتصالی میان این دو نوع معماری دانست.

مرباغی، بهروز(1392): بن مایه های معماری بوشهر، انتشارات پیام، تهران، 265 صفحه.

کتاب بن مایه های معماری بوشهر در 14 فصل به چرایی معماری بوشهر، بستر تاریخی، شناسه های معماری، پشتوانه های اجتماعی و جهانی و... تمرین راه آینده به صورت مصور با نمایش تصاویری از خانه ها و عمارت های بافت قدیم بوشهر می پردازد. نویسنده کوشش دارد بر اساس اندوخته های معماری بوشهری و با تاکید بر بن مایه های معماری آن به اصولی کلی درباره معماری بوشهری دست یافته و مخاطب را با مشخصات معماری بوشهر آشنا سازد.

غلامزاده، فراز(1392): معماری بوشهر دوره زند و قاجار، انتشارات آباد بوم، تهران، 488 صفحه.

این کتاب در 14 فصل تهیه شده است. در آغاز کتاب به موقعیت و معماری شهر بوشهر و چهار محله قدیمی پرداخته شده و سپس محلات قدیم بوشهر مانند سنگی، بیسیم، جفره، بهمنی و... با ذکر بناها و عمارت های تاریخی آنها معرفی شده اند. در بخش دوم کتاب، به معرفی بناهای تاریخی موجود در شهرستان های استان اشاره شده است. در فصل آخر کتاب نویسنده شرح حال صاحبان بناها را آورده و گذری بر زندگینامه های آنان داشته است. این کتاب توانست عنوان کتاب فصل ایران را نیز در سال 1392 کسب نماید.

کرمی، رقیه(1394):تاریخ و معماری عمارت های بوشهر،صحیفه خرد، دانشنامه استان بوشهر، 249 صفحه.

این کتاب در سه فصل تدوین شده که به ترتیب به سابقه شهرنشینی در بوشهر، معماری در بوشهر، بوشهر در سفرنامه ها و معرفی عمارت های بافت قدیم می پردازد. این کتاب با تصاویری از بافت قدیم بوشهر همراه شده و اطلاعاتی درباره معماری بوشهر گردآوری نموده است.

معماریان،غلامحسین،(1392): آشنایی با معماری مسکونی ایرانی: گونه شناسی درونگرا، دانشگاه علم و صنعت، تهران، تعداد صفحات: 438

موضوعات این کتاب خانه هایی را در برمی گیرد که دارای یک حیاط مرکزی هستند و فضاهای آن دور تا دور حیاط قرار می گیرند. موضوع خانه های حیاط دار با توجه به غنا و تنوع آن در ایران موضوعی بزرگ است. مرزشناسی خانه های نقاط مختلف ایران نیاز به اشراف و مشاهده مستقیم نمونه های زیادی در شهرهای مختلف دارد. بین سالهای 1365 تا 1370 با همراهی دهها دانشجوی معماری دهها خانه در شهرهای بوشهر، شیراز، یزد و زواره برداشت شد و پس از سازماندهی اطلاعات و تحلیل آنها کتاب حاضر در پنج بخش تهیه گردید. نمونه های دیگر نقاط جهان بوشهر، شیراز، یزد و زواره. معماریان نویسنده کتاب معتقد است: در معماری مسکونی شهر بوشهر افزون بر به کارگیری حیاط در سازماندهی فضاهای مختلف، از عناصری چون طارمه نوعی ایوان و شناشیل(نوعی پیشگاه یا بالکن) در نمای بیرونی و رو به فضای باز شهری استفاده شده است. مشابه این عناصر را در معماری ابیانه، ماسوله و دیگر آبادیهای گیلان و مازندران، با نامهایی چون ایوان، تلار، تالار پیش و پیشگاه مشاهده می کنیم.

امینیان، سعید(1393):گونه شناسی مسکن روستایی استان بوشهر، بنیادمسکن انقلاب اسلامی، تهران، 270 صفحه.

این کتاب در 8 فصل تنظیم شده است و در آن به شناخت ویژگی های استان بوشهر، بازشناسی بافت روستایی و ذکر نمونه هایی از منتخب مسکن روستایی در استان بوشهر می پردازد. این کتاب به صورت مصور بوده و سعی شده تا معماری از دست رفته و فراموش شده روستایی را به نمایش بگذارد. هر چند معماری روستایی در استان بوشهر جز چند بنای شاخص تاریخی، دیگر هیچ از آن باقی نمانده است. معماری روستایی که اگر حفظ می شد ما شاهد از دست رفتن هویت و شخصیت روستاها و نیز همسان سازی آنان نبودیم.

مجموعه های عکس

برزگر، عبدالرحمن(1386)، استان زیبای بوشهر، انتشارات شروع بوشهر، 200 صفحه.

این کتاب، عکس های سالهای 1383- 1386 خورشیدی را در بر می گیرد. عکاس کوشیده بوشهر سرزمین آفتاب درخشان را از نگاه دوربین به تصویر بکشد. در این کتاب به بافت قدیم بوشهر توجه ویژه شده و زیباییهای و معماری منحصربفرد آن مورد توجه قرار گرفته و همچنین در این کتاب از بناهای باستانی و عمارت های تاریخی سایر نقاط استان بوشهر تصاویری آورده شده است.

بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر(1385)، بوشهر قدیم در آیینه تصویر، موسسه پژواک ،246 صفحه.

کتاب عکس بوشهر قدیم در آیینه تصویر که در فاصله کمی بعد از انتشار به چاپ دوم رسید. این کتاب در واقع گشت و گذاری است در بوشهر قدیم( دوره قاجار و پهلوی)، برداشتی هایی است از تصاویری آرشیوی از مرکز پژوهش و مطالعات بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر که در معرض دید عموم قرار گرفت. عکس هایی برای زنده کردن حس دریغناکی( نوستالوژیکی) کسانی که به یاد بوشهر قدیم در روزگار نوین زندگی می کنند. این مجموعه عکس از ابتدای ورود به بوشهر هر جا که محوطه ای تاریخی یا بنا و عمارتی بوده، به ترتیب با نوشتن شرحی بر آن مکان های تاریخی در واقع بازگو کننده تاریخ بوشهر کهنسال نیز می باشد. تصاویر این کتاب با توجه به رویدادهایی که در چهارمحله تاریخی بوشهر رخ داده و نیز تصاویر موجود که دوره های قاجار و پهلوی را در بر می گیرد، یکی از غنی ترین منابع پژوهشی درباره بافت تاریخی بندر بوشهر به شمار می رود.

جاشویی، اسماعیل(1388)،سفر سنگ، بوشهر: خورشید مهرگان لیان.‫

این کتاب از دریچه دوربین یک هنرمند و عکاس بوشهری که سالهای 1365-1388 را در برمی گیرد، به بافت قدیم بوشهر می پردازد و روایتی است از سفر سنگ از دریا به دریا و نیز روایتی از تولد سنگ های مرجانی از دل دریا تا شکل گیری زندگی مردمان در سایه این سنگ ها در کرانه خلیج فارس و بنا شدن عمارت ها. عکس های کتاب سیاه و سفید بوده و در آنها توجه ویژه ای به نمایش متنوع فرهنگی در این بافت تاریخی شده است.

جاشویی، اسماعیل(1395)،بوشهر دیر بوشهر دور، بوشهر، هلیله‫، 141 صفحه.

دیگرکتاب اسماعیل جاشویی؛ عکاس بوشهری است که عکس های دهه 80 و نیمه نخست دهه 90 خورشیدی را به تصویر می کشد. در این کتاب عکاس تصاویری از تک بناها و عمارت های باقی مانده از بوشهر قدیم را به نمایش می گذارد. عکاس با درک صحیح این موضوع بی توجهی به این آثار منجر به نابودی کامل آنها خواهد شد، به ثبت و ضبط آنها پرداخته و تلاش دارد بناها و عمارت های برجای مانده از چهار محله قدیمی و نیز حومه بوشهر را به ثبت برساند.

حاجی پور و دیگران(1380)،سیمای سیاحتی استان بوشهر، ت‍رج‍م‍ه م‍ت‍ن ن‍س‍ری‍ن ن‍اظم‍ی ؛ [ب‍رای ] س‍ازم‍ان ای‍ران‍گ‍ردی و ج‍ه‍ان‍گ‍ردی اس‍ت‍ان ب‍وش‍ه‍ر، ت‍ه‍ران : م‍وس‍س‍ه ف‍ره‍ن‍گ‍ی پ‍ژوه‍ش‍ی چ‍اپ و ن‍ش‍ر ن‍ظر، 154 صفحه.

این کتاب تمام مصور با همکاری گروهی از عکاسان و نیز مورخان بوشهری به چاپ رسید. کتاب در چهار فصل تهیه و تدوین شده که از جمله فصل های آن طبیعت استان، استان بوشهر از نگاه تاریخ، آداب و رسوم و نیز وضعیت استان به لحاظ اقتصادی مورد توجه قرار گرفته است. در بخش های نخست کتاب تصاویری از بافت قدیم بوشهر منتشر شده و تلاش شده تا معماری بوشهر و زیبایی های آن نمایان گردد.

حمزئیان، محمد (1390)،مجموعه عکس بوشهر قدیم، تهران: گنج هنر، 64 صفحه.

عکس های این کتاب مربوط به دوره پهلوی دوم و سالهای 1350 -1355 می باشد. تصاویری از زندگی روزانه مردم عادی و بندرنشینان. تصاویر به صورت سیاه و سفید بوده و اقشار مختلف مردم بوشهر را به تصویر می کشد. آنچه مسلم است امروزه آنچه ما از آرشیوها در دست داریم مربوط به دوره قاجار بیشتر عکس های مقامات و حکمران ها و نیز تجار و بازرگانان بوشهری است که در میان آنها تعداد بسیار کمی به زندگی مردم عادی پرداخته شده اند. این کتاب در واقع توجه ویژه ای به بندرنشینان و بناها و عمارت های بافت قدیم بوشهر دارد.

عاشوری نژاد، عباس(1395)، اطلس گردشگری استان بوشهر، بوشهر، انتشارات فرزانگان جنوب، صاحب امتیاز معاونت دانشجویی و فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر.

این کتاب تمام رنگی و نفیس با عنوان«بوشهر تکیه به آفتاب، رو به دریا» در واقع اطلس گردشگری استان بوشهر نگاهی به ظرفیت های گردشگری و نیز معرفی امکانات ویژه گردشگری دانشگاه آزاد واحد بوشهر دارد. این کتاب در سه بخش اصلی به ترتیب: جاذبه های گردشگری طبیعی و شهری، جاذبه های گردشگری تاریخی و فرهنگی و در آخر امکانات ویژه گردشگری دانشگاه آزاد واحد بوشهر را معرفی می نماید. نویسنده کتاب در پیشگفتار در یک تقسیم بندی کلی 13 نوع گردشگری را برمی شمارد، که استان بوشهر در همه آنها دارای ظرفیت های بی شماری است. که از آن جمله است: گردشگری های فرهنگی و هنری، باستانی و تاریخی، تفریحی، گردشگری در طبیعت، گردشگری ساحلی و دریایی، گردشگری ورزشی، گردشگری تجاری و بازرگانی، گردشگری شهری، گردشگری قومی و عشایری و گردشگری های مذهبی، سلامت، درمانی، آموزشی، علمی و گردهمایی.

در این کتاب در بخش جاذبه های گردشگری و تاریخی به معرفی بافت قدیم بوشهر پرداخته شده و به مبحث گردشگری و ظرفیت های موجود آن در بافت تاریخی اشاره شده است.

عربزاده، سعید(1396)،بندر بوشهر ۱۳۹۵؛ به اهتمام عبدالرحمن برزگر ؛ مترجم سارا گلچین صمدی، بوشهر، هلیله.

عکاس در این کتاب کوشیده است تا زیبایی های بوشهر امروز را با تصاویری از نماهای زیبا از بافت تاریخی و معماری پرشکوه آن در معرض دید عموم قرار دهد. بوشهر 1395 با معرفی ظرفیت های گردشگری به ویژه از معماری و بافت قدیم بوشهر در قاب دوربین عکاسان همچنان پرجاذبه ترین و پرمخاطب ترین کتاب های عکس بوشهر قدیم و جدید است. به طوری که می توان اذعان کرد بافت قدیم بوشهر به عنوان نماد و سنبل تاریخ و فرهنگ بوشهر همچنان امید به روزهای پرشکوه و پررونق خود دارد. تلاش هایی که عکاسان جوان را واداشته تا با نمایش تصاویری زیبا از بافت قدیم بوشهر، همگان را به تحسین این معماری رمزآلود وا دارند.

مشایخی، عبدالکریم(1393)،یاد ابوشهر(عکس های قدیم بوشهر)، بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر، 1393، 224 صفحه.

مجموعه عکس یاد ابوشهر حاوی تصاویری از دوره قاجار و پهلوی اول و دوم است که توسط بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر منتشر شده و دارای 13 بخش است. تجارت و دریانوردی، حکمرانان بوشهر دوره قاجار، ناخدایان بوشهری، گلافان و ماهیگیران، آموزش و پرورش، سلامت و پزشکی، بازار و بافت قدیم بوشهر، گورستاهای تاریخی، مساجد و عبادتگاههای اقلیت های مذهبی و... از جمله بخش های این کتاب مصور است. در این کتاب تصاویر زیادی از بافت تاریخی و بسیاری عمارت های شاخص معماری بوشهر و نیز بازار قدیم آورده شده است. کتاب به دو زبان فارسی و انگلیسی تهیه شده و برای شرح هر عکس از مستندات و رویدادهای تاریخی و منابع معتبر استفاده شده است.

نت

یجه گیری

بندر بوشهر به عنوان بندری کهنسال در کرانه خلیج فارس همواره به عنوان یکی از مناطق مهم مطرح بوده است. این بندر تجاری با پیشینه درخشان از دوران باستان تاکنون، منشا خدمات و ظهور فرهنگ هایی بوده است. فرهنگ مردم بندر بوشهر با فرهنگ ها، ادیان، مذاهب، نژادها و اقوام مختلف درآمیخته و بر اساس اقلیم و جغرافیای خود، فرهنگ خاص بوشهری را سبب شده است. معماری بوشهری جلوه ای است از این فرهنگ بی همتا و یگانه در کرانه شمالی خلیج فارس که خود باعث رونق تجارت در این سامان بوده است. معماری بوشهر فراز و نشیب های گوناگونی را پشت سرنهاده و اکنون به عنوان یک سرمایه فرهنگی که می تواند به رونق گردشگری استان بوشهر و ایران کمک شایانی نماید، به عنوان یادگاری ارزشمند در اختیار ماست.

با نگاهی به سیر مطالعه و بررسی در پژوهش های صورت گرفته به دلایلی چند این بافت مورد بی توجهی قرار داشته و نیز عوامل اقتصادی و سیاسی و در کنار عوامل انسانی باعث ویرانی بافت قدیم بوشهر شده است اما در دهه های 80 و 90 خورشیدی معماری بوشهر و بافت قدیم مورد اقبال بیشتری از سوی پژوهشگران قرار گرفت.

منابعی همچون تحقیقات محلی و بومی، آثار نویسندگان بوشهری( رمان نویسان)، جهانگردها و سفرنامه نویس های خارجی، گزارش های کنسولگری های حاضر در بوشهر و ... در کنار نقاشی ها و تصاویر برجای مانده از بافت قدیم بوشهر، می تواند مورد استفاده پژوهشگران معماری بوشهر قرار گیرد.

در سالهای اخیر(1396 خورشیدی) انتشار کتاب های معماری و عکس بوشهر قدیم، همه و همه باعث جلب توجه و تلاش برای احیاء، مرمت و بازسازی بافت فرسوده بوشهر گردید. اطلس های گردشگری نیز با درک اهمیت صنعت گردشگری و ظرفیت های موجود در بافت تاریخی بوشهر نسبت به درج عکس و مطالب مربوط به بافت تاریخی بوشهر اقدام کردند. که این خود نوید بخش آینده ای بهتر برای چشم انداز گردشگری و رونق آن در کرانه خلیج فارس می باشد.

منابع

امین عبدالامیر(1367)، منافع انگلیسیها در خلیجفارس، ترجمهی میر سعید قاضی علی، انتشارات زرین چاپ اول

بلاذری، احمدبن یحیی(1348)، فتوحالبلدان، ترجمهی خواجه نوری مصطفی، انتشارات ابنسینا، چاپ اول

خیراندیش، عبدالرسول(1373)، مجموعهی مقالات کنگره رئیسعلی دلواری مقاله «زمینههای اداری و اقتصادی قیام...،» چاپخانهی علوی بوشهر

زنگنه، حسن(1377): میرمهنا و شهر دریاها، قم، نشر همسایه.

فلور، ویلوم(1371) جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران- 8- (صنعتی شدن ایران)، ترجمه دکتر ابوالقاسم سری، تهران، انتشارات توس، چاپ اول

کارنامهی اردشیر بابکان(1369)، به کوشش مشکور محمد جواد دکتر، چاپ اول، دنیای کتاب

کامرون، جورج(1365)، ایران در سپیده دم تاریخ، ترجمهی انوشه حسن، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ اول

گریشمن، رومن(1368)، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه معین محمد، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هفتم،