تحول کروماتیک در سفالینه های عصر قاجار مبتنی بر بررسی تاثیر نوآوری های فناورانه بر طیف رنگی و زیبایی شناسی آثار سرامیکی

نویسنده : امید اسدی

مقدمه

نوآوری های فنی در رنگ سفالینه های قاجار

در عصر قاجار، هنر سفالگری ایران شاهد تحولی شگرف در عرصه رنگ آمیزی بود که نقطه عطفی در تاریخ هنر سرامیک این سرزمین به شمار می آید. این دوره با به کارگیری طیف گسترده ای از رنگیزه های نوظهور، که پیش از آن در سفالگری ایران بی سابقه بود، متمایز می شود.

نوآوری های فنی در زمینه رنگ، تاثیری ژرف بر کیفیت و تنوع آثار سفالی گذاشت. سفالگران قاجار با استفاده از مواد جدیدی چون نانوذرات طلا، آنتیمونات سرب، اکسید اورانیوم و اکسید کروم، موفق به خلق طیف های رنگی بدیعی شدند که پیش از آن در هنر سفالگری ایران دیده نشده بود. این نوآوری ها منجر به پیدایش رنگ های چشم نوازی همچون قرمز-صورتی، زرد، زرد-نارنجی و سبز در آثار سفالی گردید، که به ویژه در تکنیک زیرلعابی جلوه ای خاص یافت.

رنگیزه های نوین در سفالگری قاجار

- نانوذرات طلا:

نانوذرات طلا، که به عنوان کلوئیدهای طلا نیز شناخته می شوند، از ترکیب طلا و قلع در اسید تولید می شوند.

این ماده طیفی از رنگ های قرمز تا صورتی را ایجاد کرده و در لعاب ها و تزئینات زیرلعابی به کار رفته است.

- آنتیمونات سرب:

این ماده برای تولید رنگ زرد در لعاب ها استفاده شده است.

کاربرد آن نشان دهنده آشنایی سفالگران قاجار با ترکیبات شیمیایی پیشرفته است.

- اکسید اورانیوم:

این ماده که پیش تر در سفالگری ایران ناشناخته بود، رنگ زرد-نارنجی ایجاد می کرد.

استفاده از آن نشان دهنده ورود فناوری های جدید به ایران از طریق تعاملات علمی و فرهنگی با اروپا است.

- اکسید کروم:

اکسید کروم طیفی از رنگ ها از سبز تا صورتی را تولید می کرد.

این ماده نقش مهمی در توسعه لعاب های قاجاری ایفا کرد و به تنوع رنگی آثار افزود.

ویژگی های نوآوری در سفالگری قاجار

تنوع رنگی بی سابقه: استفاده از این رنگیزه ها باعث ایجاد طیف گسترده ای از رنگ ها شد که پیش تر در سفالگری ایران مشاهده نشده بود.

ارتقای کیفیت تزئینات: این نوآوری ها نه تنها زیبایی بصری آثار را افزایش دادند، بلکه دوام و کیفیت لعاب ها را نیز بهبود بخشیدند.

تاثیر فناوری های اروپایی: انتقال علوم جدید از اروپا به ایران، از جمله ترجمه کتب علمی و واردات فناوری، نقش مهمی در رواج این نوآوری ها داشت.

تاریخچه ساخت رنگدانه های طلا

رنگدانه های مبتنی بر نانوذرات طلا به اواخر قرن هفدهم میلادی بازمی گردند. در سال 1685، یوهان کونکنه، شیمیدان برجسته آلمانی، موفق به تولید شیشه یاقوتی با استفاده از کلوئیدهای طلای تثبیت شده با قلع شد. این نوآوری ابتدا در تزئینات چینی اروپایی پس از سال 1721 مورد استفاده قرار گرفت و سپس فناوری آن از اروپا به چین انتقال یافت.

در ایران، استفاده از نانوذرات طلا در هنرهای تزئینی از دوره زندیه مشاهده می شود. آثار تولیدشده در شیراز، شامل کاشی ها و ظروف، نمونه هایی از این کاربرد هستند. اگرچه نحوه دقیق ورود این فناوری به ایران مشخص نیست، اما افزایش تعاملات ایران با اروپا در آن دوران احتمالا نقش مهمی در انتقال این فناوری داشته است.

این پیشرفت ها نشان دهنده تاثیرات متقابل فرهنگی و فناوری میان شرق و غرب در زمینه هنر و علم مواد است که به توسعه روش های نوین در خلق آثار هنری منجر شد.

(تصویر 1 : بخشی از بشقاب هفت رنگ با رنگ پردازی قرمز - صورتی طلا ، 1201 ه.ق ( دوره زندیه ) ، محل نگهداری : موزه ویکتوریا و آلبرت ، )

در اواخر قرن سیزدهم هجری قمری، استفاده از طیف رنگی قرمز و صورتی حاصل از نانوذرات طلا در هنر سفالگری ایران، به ویژه در حوزه کاشی کاری، افزایش قابل توجهی یافت. این پیگمنت های نوین در تکنیک های زیرلعابی و مونوکروم نیز مورد استفاده قرار گرفتند.

انتقال دانش فنی از طریق ترجمه متون تخصصی اروپایی نقش بسزایی در گسترش استفاده از نانوذرات طلا در هنر ایرانی ایفا نمود. دو نمونه شاخص از این متون عبارتند از:

- "علم ساختن چینی" (1268 ه.ق): این اثر به تشریح فرآیند سنتز رنگدانه قرمز موسوم به "سرخ کاسیوشرا" از طریق انحلال طلا و قلع در اسید نیتریک پرداخته است.

- "تفصیل ساخت چینی" (1284 ه.ق): این رساله توضیحات مبسوط تری درباره تولید رنگدانه "سرخ کاسیوس" ارائه نموده است.

(تصویر 2 : بخشی از کاسه هفت رنگ با رنگ پردازی قرمز - صورتی طلا ، سده 13 ه.ق ، محل نگهداری : موزه هنرهای اسلامی مالزی )

پیشرفت های حاصله در زمینه سنتز و کاربرد نانوذرات طلا، نشان دهنده تعامل پویا میان علم، هنر و فناوری در تاریخ ایران است. این تحولات همچنین بیانگر اهمیت مبادلات بین فرهنگی و انتقال دانش میان ایران و اروپا در آن دوره تاریخی می باشد.

بررسی دقیق دستورالعمل های تاریخی تولید "طلای قرمز" نشان می دهد که برخی از این روش ها از دقت علمی کافی برخوردار نبوده اند. مطالعات تطبیقی میان شیوه های توصیف شده در متون کهن و اصول شیمیایی نوین، وجود تناقضاتی را آشکار می سازد که نیازمند پژوهش های بیشتر در حوزه باستان شناسی شیمیایی است.

در سال ۱۸۶۷، روش شوار فرایندی برای تولید رنگ قرمز ارائه کرد که شامل حل کردن سه قسمت طلا در اسید نیتریک غلیظ، ته نشین سازی و ترکیب با ۹ گرم طلا، ۳۶۰ گرم پودر شیشه بلور و ۷۵ گرم سودا بود. با این حال، این دستورالعمل از نظر علمی نادرست تشخیص داده شد زیرا:

طلای خالص در اسید نیتریک حل نمی شود و نیاز به تیزاب سلطانی (مخلوط اسید نیتریک و هیدروکلریک) دارد.

فرایند حل کردن قلع جداگانه در تیزاب و اختلاط آن با محلول طلا، مطابق اصول شیمیایی تولید کلوئیدهای طلا است.

(تصویر 3 : بخشی از قاب کاشی معرق و معقلی ایوان شرقی امامزاده زید تهران ، با قطعات کاشی تکرنگ قرمز - صورتی طلا )

تحلیل فنی دستورالعمل ها

در رساله علی محمد (۱۸۸۸)، جزئیات بیشتری ارائه شد:

حل کردن ۲.۳ گرم طلا و ۱.۱۵ گرم قلع به صورت جداگانه در تیزاب.

ترکیب محلول ها در ۱۵ کیلوگرم آب برای تشکیل سوسپانسیون نانوذرات طلا.

افزودن ۱۴۷ گرم پودر شیشه بلور برای تشکیل رسوب قرمز-سیاه.

حذف فاز مایع و ترکیب رسوب با ۱۸.۵ گرم «مرده سنگ» و ۹.۲ گرم تنکار (بوراکس).

آنالیز نمونه های تاریخی نشان داد که محصول نهایی شامل فاز غالب شیشه ای سیلیکاتی، مقادیر ناچیز طلا (کمتر از ۱٪) و ترکیبات بور ناشی از بوراکس بوده است.

مقایسه روش های تاریخی

در دوره پهلوی، صنعتگران شیرازی روش مشابهی را با تغییراتی به کار می بردند:

حل کردن سکه طلا و قلع در تیزاب با نسبت ۱:۱.

ترکیب محلول ها در آب و استفاده از پودر شیشه بلور به عنوان پایه رنگ.

عدم استفاده از «مرده سنگ» در روش هفت رنگ و افزایش مقدار پودر شیشه تا ۱۴۸۰ گرم.

این روش ها اگرچه از نظر کیفی موثر بودند، اما به دلیل عدم آگاهی از مفاهیم نانوذرات و شیمی کلوئیدی فاقد توجیه علمی دقیق بودند.

(امروزه مشخص شده است که تشکیل نانوذرات طلا عامل اصلی ایجاد رنگ قرمز در این فرایندها بوده است؛ پدیده ای که در آن زمان ناشناخته باقی مانده بود.)

---

 

• منبع : عرب بیگی, ابوالفضل , سامانیان, صمد و اکبری, عباس . (1402). تاثیر نوآوری های فنی رنگ بر تحولات بصری سفال قاجار. هنرهای صناعی ایران, 6(2), 57-82. doi: 10.22052/hsi.2023.252977.1124