بررسی و تامل بر زندگی، افکار و احوال آثار محمد حسن خان اعتمادالسلطنه

محقق اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان 21) شعبان 18 -1259 شوال 1313ق16 / سپتامبر 2 -1843 آوریل 1896م)، دانشمند و سیاست پیشه مشهور عصر ناصرالدین شاه و صاحب ده ها کتاب می باشد. محمدحسن از دودمان مراغه ای بود و پدرش حاج علی خان که نخست لقب ضیاء الملک داشت و سپس به اعتمادالسلطنه ملقب شد، حاجب الدوله دربار ناصرالدین شاه بود. خاندان او از ادوار نخست پیدایش قاجاریه در دربار صاحب عناوین و مشاغلی بودند و جدش موسوم به حسینخان مقدم مراغه ای چندی پیشخدمت عباس میرزا نایب السلطنه بود و چون به تهران آمد، کارهای حکومتی را عهده دار شد. پدر اعتمادالسلطنه نیز به مقامات بلند سیاسی دست یافت، اما در زمان محمدشاه به سبب پاره ای نادرستیها از کار برکنار شد و اموالش مصادره گردید و به زندان افتاد و سرانجام به عتبات عالیات تبعید شد. چون محمدشاه درگذشت، حاج علی خان به تهران بازگشت و مورد توجه مهد علیا، مادر شاه جدید قرار گرفت و در دربار به سرعت نفوذی به هم رسانید، به گونهای که میرزا آقاخان نوری او را جزو نزدیکان و محارم خویش درآورد. حاج علی خان در همان اوان رسما حاجب الدوله دربار شدو در توطئه بر ضد امیرکبیر با مهدعلیا و میرزا آقاخان نوری همدست بود و وظیفه قتل امیرکبیر را برعهده داشت. در دوره صدارت میرزا آقاخان نوری حاج علیخان نیز رونق بیشتری یافت، اما چون آقاخان نوری در محرم 1275ق1859 /م از صدارت کنار رفت، او نیز معزول و بیکار شد.محمدحسن خان اعتمادالسلطنه چهارمین فرزند حاجی علیخان بود و در تهران دیده به جهان گشود. همزمان با افتتاح مدرسه دارالفنون در 1268ق1852 /م او جزو اولین شاگردانی بود که پای به این مدرسه نهاد و 12 سال در آنجا به فراگرفتن زبان فرانسه و آموزشهای نظامی پرداخت. مدتی بعد عزیزخان سردار کل (وزیر جنگ) او را به منصب وکیلی نظام منصوب کرد. محمدحسن خان دوره تحصیل در دارالفنون را با دریافت مدال طلا به پایان رسانید و با درجه یاوری (سرگردی) جزو ملتزمان دستگاه ولیعهد محمدقاسم میرزا درآمد، اما محمدقاسم میرزا در همان اوان کودکی درگذشت و محمدحسن خان هم به خیل ملتزمان میرزا محمدخان سپهسالار پیوست. در 1275ق1859 /م به منصب سرهنگی ارتقا یافت و چون پدرش در این هنگام مورد عفو شاه قرار گرفته، و حکومت خوزستان و لرستان به او واگذار شده بود، وی نیز به عنوان نایبالایاله و رئیس قشون همراه پدر شد و چندی حکمرانی شوشتر را در دست گرفت. در 1278ق1861 /م به تهران بازگشت و ژنرال آجودانشاه شد. در 1280ق1863 /م زمانی که حسنعلی خان امیرنظام گروسی وزیر مختار ایران در فرانسه بود، محمدحسن خان به عنوان وابسته نظامی سفارت ایران در پاریس تعیین شد و دو سال عهده دار این سمت بود، اما توقفش در آن شهر 4 سال طول کشید و همزمان به ادامه تحصیل پرداخت. در 1284ق از آن کشور مراجعت کرد و با گرفتن لقب صنیع الدوله، به سمت مترجمی مخصوص شاه برگزیده شد .محمدحسن خان چندی بعد در 1290ق معاون وزیر عدلیه و مقدم السفرا شد و پس از آن که دوران اوج پیشرفت وی بود. به مقاماتی برگزیده شد که برخی از آنها به این شرح است: عضو مجلس شورای دولتی در 1299 ق، مسئول اداره نامه دانشوران و اداره انطباعات در 1298ق و پس از مرگ اعتضادالسلطنه، وزیر انطباعات و ریاست دارالترجمه از 1300ق/ 1883م، عضو انجمن جغرافیایی پاریس در 1295ق1878 /م، عضو انجمن آسیایی فرانسه، عضو انجمن آسیایی روس و انجمن آسیایی لندن در 1303ق1886 /م.اعتمادالسلطنه طبعی جاه طلب داشت و همواره در پی کسب مقامات و عناوین تازه بود، اما تا آنجا که از منابع برمی آید، ناصرالدین شاه از سپردن مسئولیتهای سیاسی مهم به او اجتناب میکرده است؛ گوآنکه به تعبیر ظل السلطان وی رئیس جاسوسهای مخفی شاه بوده است. اعتمادالسلطنه گذشته از عضویت در مجامع بین المللی از برخی دولتهای خارجی چون اتریش، اسپانیا، آلمان، انگلیس و عثمانی مدالها و نشانهای متعدد دریافت کرده بود.محمدحسن خان در 1304 ق1887 / م با یاری و پافشاری همسر خود اشرف السلطنه موفق به دریافت لقب اعتمادالسلطنه شد و از این زمان بر مراتب اعتبار و اهمیت او در دربار ناصری افزوده شد. او در هر 3 سفر ناصرالدین شاه به اروپا در سالهای 1290ق1873 /م، 1297ق11880 /م و 1306ق1889 /م جزو همراهان شاه بود و در سفر سوم سمت ایشیک آقاسی باشی گری (رئیس تشریفات) را برعهده داشت. به این ترتیب، او بیش از 25 سال مداوم همنشین ناصرالدین شاه بود و هر روز ساعتها با او گفتوگو داشت و روزنامه های فرانسوی را برایش میخواند و او را در جریان اخبار جهان قرار میداد.بدین ترتیب روزنامه خاطرات پدید آمد که از مهمترین منابع تاریخ ایران در اواسط دوره قاجاریه است. وی را در این کار همسرش اشرف السلطنه نیز یاری میرساند و گفته های شوهر را مینوشت.اعتمادالسلطنه دو همسر اختیار کرد. از همسر اولش دختری به نام عذرا داشت که زن میرزاحسین خان نوایی شد و در جوانی درگذشت؛ همسر دوم او اشرف السلطنه دختر عمادالدوله دولتشاهی (نواده فتحعلیشاه) بود. اما از این زن فرزندی نیافت.

کلیدواژه ها:

افکار ، احوال ، آثار ، محمد حسن خان اعتمادالسلطنه