توحید همتی ارقون - کارشناس ارشد باستانشناسی و کارمند اداره میراث فرهنگی مراغه

هنر کاشی کاری یکی از ویژگی های خاص هنر و معماری ایرانیان در دوران اسلامی است. این هنر که در تزیین مساجد ، مدارس ، مقبره ها و کاخ ها به کار می رفت به طور مستقیم با جریان زیبا شناختی عنصر رنگ در معماری ارتباط داشت و بزرگترین دست آورد ایران در زمینه تزیینات معماری به شمار می آمد . رنگ روی کاشی از نیمه دوم دوره سلجوقی به جمع تزیینات معماری میپیوندد و مهمترین تحول در استفاده از بدل چینی با قطعات ریز کاشی روی سطح دیوار ها محسوب می گردد . استفاده از قطعات کوچک کاشی تراشیده نخست در آغاز سده دوازدهم در مراغه پدیدار شد و امکان استفاده از ترکیب واحد های ظریف کوچک کاشی را به جای کاشی های بزرگ رنگی یک پارچه خاطر نشان ساخت .این شیوه کاشی معرق به طور مداوم رشد کرد تاآن که مقارن سده پانزدهم به حد وفور رسید پوپ، 1385، . 165 اولین بار در معماری اسلامی ایران نمونه هایی از این پدیده را در شبستان سرپوشیده گنبد خاکی مسجد جامع اصفهان و گنبد سرخ مراغه می بینیم .رنگ لعابی به کار برده شده منحصر به رنگ فیروزه ای است که قدیم ترین نمونه آن را روی جبه ه اصلی شمال گنبد سرخ در یک زمینه متضاد از آجر استفاده شده است. در اواخر دوره سلجوقی در گنبد کبود مراغه که تاریخ آن 593 ه.ق است تکامل کاشی کاری به مرحله ای رسیده بود که باریکه های کاشی در زمینه گچی قرار داده می شد و از آن طرح مفصل و پیچیده تشکیلمی گردید ویلبر، 1365، 91 کاشی کاری گنبد سرخ مراغه اگرچه بصورت محدود برای اولین بار در بین طاق نمای مدخل و روی بدنه ستون های چهار گوشه به کار رفته است ولی مقدمه تجلی هنری بزرگ است . بنابراین گنبد سرخ مرحله مهمی از معماری را نشان می دهد و آن آغاز پیدایش کاشی کاری در تزیین خارجی بناهاست. و در واقع می توان آن را یکی از خصوصیات سبک آذری قرون میانی اسلاممحسوب نمود که توانسته است برخلاف دیگر خصوصیات مکتب معماری برج مقبره های آذربایجان تاثیر مستقیم و الهام بخش در ساختار تزیینی ابنیه دیگر نقاط ایران داشته باشد. آجر و کاشی های لعاب دار استفاده شده در قسمت فوقانی قوس پیشانی مدخل این بنا به رنگ فیروزه ای و در طرح بسیار زیبای هندسی نمایش داده شده است شکل . 1a شاید کاربرد این رنگ به دلیل علاقه سلاطین سلجوقی قبایل ترک به رنگ آسمان باشد، بر اساس نظرات محققین همچون غلامعلی حاتم آن ها سقف چادر های خویش را به رنگ آبی در می آوردند .