والی رضایی - دانشیار گروه زبان شناسی دانشکده زبان های خارجی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
ژاله مکارمی - پژوهشگر پسادکتری، گروه زبان شناسی، دانشکده زبان های خارجی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

افعال در دستور نقش و ارجاع براساس مشخصه­های ایستایی، کرانمندی و لحظه­ای ­بودن، در شش طبقه افعال ایستا، کنشی، لحظه­ای، پایا، لمحه­ای و کنشی-پایا قرار ­می­گیرند. این طبقات می­توانند با توجه ­به ساخت موضوعی و تعداد مشارکت کنندگان در رویداد، حاوی محمول­های یک­ظرفیتی، دوظرفیتی، و سه­ظرفیتی باشند. محمول­های سه­ظرفیتی، با دربرداشتن مفهوم انتقال مالکیت یا حرکت، به سه موضوع در ساخت بند نیاز دارند. موضوع فعل در تناوب موضوعی محمول­های سه­ظرفیتی در بیش از یک قالب نحوی ظاهر می­شود؛ در ساخت متعارف، مفعول مستقیم با نشانه «را» و مفعول غیرمستقیم با حرف اضافه ظاهر می­شود. در گونه تناوبی، با حذف حرف اضافه، موضوع غیرفرانقش، نقش مفعول مستقیم می­گیرد و ساختار مفعول اولیه-ثانویه ایجاد می­شود. زبان فارسی، مانند اکثر زبان­های دیگر، در مقایسه با محمول­های یک ظرفیتی و دوظرفیتی، تعداد محمول­های سه­ظرفیتی کمتری دارد؛ ولی شناخت رفتار این فعل­ها در کاربرد درست آن ها حائز اهمیت است. هدف این پژوهش، بررسی تناوب مفعول در محمول­­های سه­ظرفیتی و ارتباط آن با نوع عمل در چارچوب دستور نقش و ارجاع است. داده­های پژوهش برگرفته از وب­گاه­های خبری و عمومی، روزنامه، کتاب، و گفتگوهای روزمره است. از آنجا که اکثر افعال ایستا و زیرگروه­های آن، با مشخصه مشترک عدم پویایی، یک­ظرفیتی و دوظرفیتی هستند، تعداد اندک محمول­های سه­ظرفیتی به­دلیل ایستایی و ناگذرایی، گونه تناوبی ندارند. مشخصه مشترک افعال کنشی-پایای سه موضوعی، انتقال موضوع هدف از کنشگر به گیرنده است و عمده تناوب در زیرگروه افعال کنشی-پایای حرکتی صورت می­گیرد. تناوب در برخی محمول­های سه­ظرفیتی افعال لحظه­ای قابل اعمال است؛ ولی در افعال پایا، عمدتا به ساختی نادستوری منجر می­شود. درمجموع، تناوب در محمول­های سه­ظرفیتی، نتیجه انتخاب نشاندار موضوع هدف و در طبقه افعال کنشی-پایا و زیرطبقه افعال حرکتی بیش از سایر طبقات مشهود است؛ دلیل این امر، پویایی و گذرایی نسبتا بالای افعال این طبقه، در مقایسه با سایر طبقات فعلی است.

تناوب, محمول های سه ظرفیتی, نوع عمل, دستور نقش و ارجاع, زبان