اعظم فرجامی - استادیار گروه الهیات، دانشگاه رازی
انسیه عسگری - استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه حضرت معصومه (س)

ابن­قولویه از محدثان قمی در سده چهارم بوده که سال­های پایانی عمر خود را در بغداد سپری کرده است و محدثان و عالمان بزرگی همچون غضائری و شیخ مفید از او بهره برده­اند؛ اما اکنون از آثار و آراء وی نشان کمی در دست است. میزان تاثیرگذاری ابن قولویه بر حدیث بغداد را می­­توان در دو کتاب رجالی فهرست­نگاری شیعه، الرجال نجاشی و الفهرست طوسی نشان داد. پنجاه و دو راوی صاحب کتاب در این دو منبع، به واسطه ابن­قولویه معرفی و طریق داده شده­اند که چهل راوی را تنها ابن­قولویه در الرجال نجاشی نقل کرده است. برخی از آن­ها مانند احادیث سعد بن عبدالله اشعری، الرجال کشی و کتاب­های فقهی ابن­ابی­عقیل مهمترین متون منتقل شده توسط ابن قولویه به منابع حدیثی بغداد در سده چهارم بوده است. به­رغم بهره فراوان نجاشی، شیخ طوسی از طرق و اسناد ابن­قولویه یاد نکرده و حتی در موارد مشابه، طرق ضعیفی مانند طرق ابن­بطه را جایگزین وی کرده است. توجه به سفرهای ابن­قولویه نشان می دهد، او بیش از همه، کتاب­های محدثان قم و ری، و سپس دیگر حوزه­های حدیثی ایران مانند خراسان و سمرقند را به بغداد آورده است. همچنین، سفر ابن­قولویه به مصر و دیگر شهرهای عراق، سبب بازگرداندن اسناد و دفاتر کهن محدثان کوفی به بغداد شده است. آراء خاص و مشخص ابن­قولویه در پس آراء شاگردان بزرگ و نسل­های بعدی مانند شیخ مفید و شیخ طوسی، حل و محو شده است؛ اما تاثیر او در انتقال حدیث قم به بغداد قابل اغماض و چشم­پوشی نیست.

ابن قولویه, تاریخ حدیث, الرجال نجاشی, حوزه های حدیثی, محدثان قمی