علی اشرف امامی - دانشیار گروه ادیان و عرفان دانشگاه فردوسی مشهد
امیر یوسفی - دانشجوی دکتری ادیان و عرفان. دانشکده الهیات. دانشگاه فردوسی مشهد

در این مقاله ابتدا معانی مختلف استغناء در ادبیات صوفیه و سپس تعریف عطار، مبنی بر استغناء حق بررسی شده و ریشه های کلامی این مفهوم مورد بحث قرار گرفته که چگونه این مفهوم از آموزه های ابوالحسن اشعری برخاسته است و همان معنی نزد اشاعره از بی علتی حق و موقوف نبودن حق به علت و اغراض در اشعار عطار، در قالب مفهوم استغناء دیده می شود. سپس به ذکر نمونه های مشابه یا عینی این مفهوم در دیگر آثار عرفانی چون گلشن راز شبستری، پرداخته شده است. عطار برای اولین­بار به صراحت چنین مفهومی را جزئی از مقامات هفت گانه سلوک قرار داده است، با این­حال برخی، تعبیر نادرستی از استغناء مورد نظر عطار داشته اند و منظور از آن­را استغناء سالک دانسته اند. برای درک استغناء، ابتدا مفاهیم زمینه ای چون مالک­الملک بودن، مشیئت مطلق حق و بی علتی در کنار حکمت آن واکاوی گردید. استغناء نزد عطار، استغناء حق است؛ چنان­که او را وجودی بی نیاز به تصویر می کشد و این بی نیازی به نتایجی چون خوف از سرانجام خود و حیرت سالک از فعل الهی، کم­رنگ شدن نقش ریاضات و عبادات می انجامد.

استغناء, کلام اشعری, مالک الملک, منطق الطیر