احد نژاد ابراهیمی - دانشیار گروه معماری و شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران
محمدعلی کی نژاد - استاد گروه معماری و شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران
محمدجواد حیدری - دانشجوی دکترای شهرسازی اسلامی، گروه معماری و شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

همجواری ایران با کمربند خشک و بیابانی نیمکره شمالی از یک­طرف و استقرار کو­ههای البرز و زاگرس در مسیر توده­های بارشی از طرف­دیگر، موجب شده­اند که مسئله آب و کمبود بارش از دیرباز به مسئله­ای اساسی در مکان­گزینی و توسعه زیستگاه­های انسانی، به ­ویژه مکان­ برای ایجاد شهرهای آن تبدیل شود. به­ همین دلیل، اغلب شهرهای ایران در وابستگی و مجاورت منبع آب شکل گرفته­اند. هدف این پژوهش یافتن تاثیر حضور قنات در شهر زنجان با محوریت «قنات سرچشمه» و پاسخ­گویی به این پرسش است که قنات مذکور چه نقشی در تحولات ساختار فضایی و روند توسعه شهر زنجان در عصر قاجار داشته است؟ این پژوهش از نوع پژوهش­های تاریخی است که با روش توصیفی تحلیلی پژوهش شده و گردآوری اطلاعات در آن با استفاده از روش­های اسنادی و میدانی صورت گرفته است. هسته اولیه شهر زنجان در مجاورت رودخانه زنجان­چای شکل­گرفته است. با این­حال، این رودخانه فقط برای کشاورزی در اراضی پیرامون آن مورد استفاده قرار می­گرفت و آب شرب مورد نیاز شهر از طریق چاه­های آب حفرشده در منازل و چشمه­های دامنه­های ارتفاعات شمالی شهر تامین می­شد. علاوه­بر افزایش جمعیت شهر که موجب افزایش نیاز آبی شهر شده بود، خشک­شدن چشمه­ها و چاه­ها در اثر وقوع خشک­سالی­های متوالی، عامل دیگری بود که ضرورت احداث قنات در زنجان عصر قاجار را بیشتر کرد. از این­رو، در این دوره قنوات متعددی در بیرون و درون حصار شهر احداث شدند. در میان قنات های شهر زنجان، «قنات سرچشمه» یکی از بزرگترین و پرآب­ترین آن­ها بود. این قنات که دارای هشت شعبه بود، با حضور در محلات شهر و جاری­شدن در معابر آن، زمینه­ساز تحولات زیادی در ساختار فضایی شهر زنجان گردید. از جمله چنین تحولاتی می­توان به تغییر جهت توسعه شهر از حالت طولی به عرضی، تقسیم­بندی قطاعی شهر به بخش­های یوخاری­باش(بالاشهر) و اشاقی­باش(پایین شهر)، شکل­بخشی به محلات جدید، تعیین جهت معابر، تاثیر بر مکان­گزینی کاربری­ها و تاسیسات دولتی اشاره کرد.

شهر زنجان, قنات های شهری, قنات سرچشمه, ساختار فضایی