محمدجواد بربری - دانشجوی دکتری جامعه شناسی توسعه و اقتصاد، دانشگاه تهران، تهران، ایران
عبدالحسین کلانتری - دانشیار جامعه شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
حسین راغفر - دانشیار اقتصاد، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران
غلامرضا غفاری - دانشیار جامعه شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

با وجودی که فراوانی منابع طبیعی می تواند با آماده سازی نهاده‎های تولید و تامین مالی زمینه ساز توسعه باشد، تاثیر آن بر رشد و توسعه مورد بحث است و برخی صاحب نظران معتقدند که فراوانی منابع طبیعی، بر توسعه اثر منفی بر توسعه دارد و کشورهای دارای منابع طبیعی بسیار، با نفرین منابع مواجه می‎شوند. هدف پژوهش حاضر، بررسی تاثیر منابع طبیعی بر توسعه کشورهاست. به همین منظور، مجموعه‎ای از ۱۲ کشور منتخب (درحال توسعه، توسعه یافته و تازه صنعتی شده) با درجات متفاوت برخورداری از منابع طبیعی، طی سه دوره زمانی انتخاب شده است. این تحقیق، با استفاده روش تحلیل تطبیقی که مبتنی بر جبر بولی است، صورت گرفت. کشورهای منتخب عبارتند از: انگلستان، ایالات متحده، ایران، برزیل، ترکیه، چین، روسیه، ژاپن، کره جنوبی، مالزی، مصر و هند. شاخص توسعه انسانی به عنوان متغیر وابسته و شاخص‎های مردم‎سالاری، سرانه تولید ناخالص ملی در ابتدای دوره، سطح سواد، استعداد کشاورزی، سرانه جنگل، منابع انرژی فسیلی و رانت منابع طبیعی به عنوان متغیرهای مستقل انتخاب شده‎اند. نتایج پژوهش نشان می دهد که فراوانی منابع طبیعی در صورتی که با توانمندی نیروی انسانی، ساختار مناسب سیاسی و مدیریت صحیح همراه باشد، شرایط مناسبی برای توسعه ایجاد می کند. فقر منابع طبیعی در صورتی که با ساختار نامناسب سیاسی و توانمندی پایین منابع انسانی همراه باشد، نمی‎تواند منجر به توسعه شود؛ در این صورت، در مورد اثرات وفور منابع طبیعی بر توسعه باید با احتیاط اظهار نظر کرد. توضیح روشن‎تر آنکه نمی‎توان استنباط کرد که اگر فراوانی منابع طبیعی در کشوری وجود نداشت، از لحاظ توسعه در وضعیت بهتری قرار می‎گرفت؛ زیرا کشورهای زیادی وجود دارند که دارای سطوح پایین منابع طبیعی بوده، اما در وضعیت مناسبی از نظر توسعه قرار نگرفته‎اند. به بیان دیگر، تاثیر مثبت فراوانی منابع طبیعی بر توسعه، قابل اثبات است؛ اما نمی‎توان اثر معکوس را نتیجه گرفت.  

منابع طبیعی, توسعه, تحلیل تطبیقی, نفرین منابع, رانت منابع طبیعی