محمد کرمی - گروه علوم باغبانی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
محمد تقی عبادی - گروه علوم باغبانی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
مهدی عیاری نوش آبادی - گروه علوم باغبانی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

گیاه مفراح  با نام علمی Nepeta crispa Willd. از تیره نعناعیان، از جمله گیاهان بومی ایران می­باشد که به صورت خودرو اطراف کوه الوند استان همدان رویش دارد. از این گیاه به عنوان ضدنفخ، ضدالتهاب، مسکن، ضد باکتری و ضد قارچ استفاده می شود. هدف این تحقیق، بررسی فیتوشیمیایی ترکیبات اسانس اندام هوایی این گیاه در مرحله رویشی، کشت شده در دانشگاه تربیت مدرس تهران با ارتفاع ۱۲۸۳ متر از سطح دریا، و مقایسه با نمونه­های برداشت شده از مناطق خودروی: ارزان فود و گشانی به ترتیب با ارتفاعات ۳۰۱۵ و ۲۴۸۹ متر از سطح دریا می باشد. نمونه گیاهان در اوایل مرداد ماه ۱۳۹۷ برداشت شدند. اسانس هر سه نمونه در مرحله رویشی با روش تقطیر با آب استخراج گردید و با استفاده از دستگاه های  GC-FIDو GC-MS  آنالیزگردید. درصد اسانس در نمونه­های جمع­آوری شده از ارزان فود، گشانی و مزرعه، به ترتیب ۱۳/۲، ۹۷/۱ و ۵۵/۰ درصد بود. ترکیبات اصلی شناسایی شده: ۸،۱- سینئول (۳/۴۰، ۵/۴۸، ۹/۴۹ درصد)، ۴aα,۷β,۷aα- نپتالاکتون[۱] (۸/۳۴، ۷/۳، ۷/۲۴ درصد) و بتا- پینن (۲/۶، ۴/۵، ۴/۵ درصد) به ترتیب در نمونه­های مزرعه، گشانی و ارزان فود مشاهده شد. هرچند میزان درصد اسانس و ماده ۱، ۸-سینئول، در نمونه کشت شده در تهران کاهش یافت، با این حال میزان ترکیب نپتالاکتون در این نمونه ها افزایش یافت. با توجه به نتایج به دست آمده تغییر شرایط محیطی نقش مهمی در تغییر کمیت و کیفیت اسانس این گیاه داشته است، ولی کشت در محلی با اختلاف ارتفاع بیش از ۱۲۰۰ متر، پایین تر نسبت به محل رویش اصلی، نشانی امیدبخش برای پتانسیل اهلی کردن N. crispa می باشد. بهینه سازی عوامل دیگری مانند کشت در منطقه ای نزدیک رویشگاه اصلی و یا تیمارهای تغذیه، تنش های زیستی و غیر زیستی، می تواند کیفیت گیاه را نسبت به نمونه خودرو بهبود بخشد.  

اسانس, ۱و ۸- سینئول, (Nepeta crispa Willd.), نپتالاکتون