سوسن جبری - دانشگاه فردوسی

برخی به سرودن مثنوی در حالت جذبه و بیخودی و ناخودآگاهی و همچنین به شیوۀ جریان سیال ذهن و تداعی آزاد اشاره­کرده­ و بر این اساس مثنوی را متنی آشفته دیده­اند. چنین داوری­هایی جای تأمل دارد و می­تواند زمینه­هایی داشته­باشند. از جمله؛ آگاهی از شوریدگی مولانا، تداخل معانی اصطلاحی؛ تداعی معانی، تداعی آزاد و شیوۀ جریان سیال ذهن. شکستن مرز واقعیت و خیال و دیرآشنایی مثنوی برای مخاطبان امروز. یافته­های نشان­می­دهند که: نشان­های پیش­اندیشی و آگاهانه سخن­گفتن و هشیارانه سرودن در مثنوی بسیار است. از جمله: تعلیمی بودن مثنوی، مجلس­گویی مولانا، خلوت پیش از مجلس وعظ، داستان-مقاله بودن مثنوی، کلیت موضوعات در اندیشۀ صوفیانه، تقسیم یک اندیشه کلی به اجزای کوچک­تر، تکرار، تلمیحات و ارجاعات درون متنی، استدلال تمثیلی، تناسب موضوع سخن و درونمایۀداستان­ها، گزینش داستان­ها در تناسب با موضوع، عنوان بندی بخش­ها، تعلیق آفرینی، گفتگو با مخاطب، بازآفرینی و تصرف در اصل داستان­ها، استقلال­داشتن داستان­ها، بازگشت به رشتۀ قطع­شدۀ سخن، پایان­بندی داستان­ها، اتمام داستان­ها، طراحی گفتگو و مناظره، پیوندهای ساختاری و محتوایی با؛ واژگان، جملات و ابیات کلیدی، پنهان نگاهداشتن راز. در نتیجه می­توان گفت؛ در برخی پژوهش­ها در توصیف مثنوی با شتابزدگی روبرو هستیم. نشانه­های بسیاری گواهی­می­دهند؛ مولانا با پیش­اندیشی، آگاهانه و هدفمند آن را سروده و همواره به جریان خلق متن و حضور مخاطب احاطۀ هشیارانه­ای داشته­است. بنابراین؛ مثنوی دارای ساختاری با نظم و منطقی دیرآشنا و ویژۀ خود است. چینش اجزای سخن در مثنوی؛ از یک­سو تابع جهان­بینی مولانا و از سوی دیگر تابع اولویت­ها در نظام اندیشه­اش و از سویی تابع مقتضای حال مخاطبانش است.  

مولانا جلال‌الدین محمد بلخی رومی, مثنوی معنوی, پیش‌اندیشی, آگاهانه سرودن, روایت, شیوۀ جریان سیال ذهن, تداعی آزاد