احمد پاشازانوس - دانشیار، زبان و ادبیات عربی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه بین المللی امام خمینی، قزوین، ایران
معصومه رحیمی - دانشجوی دکترا، زبان و ادبیات عربی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه بین المللی امام خمینی، قروین، ایران

تحلیل گفتمان انتقادی به عنوان رویکردی جدید از تحلیل گفتمان، روشی است که در کشف جهان‏بینی گفته‏ پرداز اهمیت بالایی دارد. تئون ون دایک از نظریه‏ پردازان برجسته‏ ی حوزه‏ ی تحلیل گفتمان انتقادی با تأکید بر این نکته که جهان‏بینی گفته‏ پرداز (ایدئولوژی) قابلیت بازنمایی در زبان را دارد؛ تئوری مربع ایدئولوژیک را بیان می‏کند. اصطلاح مربع ایدئولوژیک که از چهار ضلع تأکید بر ویژگی مثبت خود یا خودی ها، تأکید بر ویژگی منفی دیگران، کمرنگ جلوه دادن ویژگی‏های منفی خود یا خودی ها و کمرنگ جلوه دادن ویژگی مثبت دیگران تشکیل شده؛ ویژگی‏های متضاد گفتمان‏ها را نمایان و وجود قطب ‏بندی در جوامع را نیز توجیه می‏کند. در این مقاله، نگارنده با روش توصیفی-تحلیلی بر آن است تا گفتگوی جریان یافته بین حضرت موسی و فرعون را که نمونه ای از داده ‏های قرآنی است، بر مبنای مربع ایدئولوژیک ون دایک تحلیل و بررسی کند تا ضمن کشف چگونگی بازنمود ایدئولوژی طرفین گفتگو در بافت درونی و بیرونی متن و شناخت عمیقتر لایه‏ های متن، قابلیت آزمون این نظریه در متن قرآنی را محک بزند. نتایج بررسی حاکی تحلیل گفتمان انتقادی، رویکردی جدید از تحلیل گفتمان، در کشف جهان‌بینی گفته‌پرداز اهمیت زیادی دارد. تئون ون دایک از نظریه‌پردازان برجستۀ حوزۀ تحلیل گفتمان انتقادی، با تأکید بر این نکته که جهان‌بینی گفته‌پرداز (ایدئولوژی) قابلیت بازنمایی در زبان را دارد، نظریۀ مربع ایدئولوژیک را بیان می‌کند. اصطلاح مربّع ایدئولوژیک از چهار ضلع تأکید بر ویژگی مثبت خود یا خودی‌ها، تأکید بر ویژگی منفی دیگران، کمرنگ جلوه دادن ویژگی‌های منفی خود یا خودی‌ها و کمرنگ جلوه دادن ویژگی مثبت دیگران تشکیل شده است. مربّع ایدئولوژیک ویژگی‌های متضاد گفتمان‌ها را نمایان و وجود قطب‌بندی در جوامع را نیز توجیه می‌کند. گفتگوی جریان‌یافته بین حضرت موسی و فرعون، تجلّی ماکتی از داده‌های قرآنی است. در این مقاله، نگارنده با روش توصیفی‌تحلیلی بر آن است این گفتگو را بر مبنای مربّع ایدئولوژیک ون دایک، تحلیل و بررسی کند تا ضمن کشف چگونگی بازنمود ایدئولوژی طرفین گفتگو در بافت درونی و بیرونی متن و شناخت عمیق‌تر لایه‌های متن، قابلیت آزمون این نظریه در متن قرآنی محک زده شود. نتایج بررسی نشان دادند گفتمان فرعون با کاربست صورت‌های مختلف زبانی، سعی در سیاه‌نمایی و مخدوش‌سازی آن دیگری - موسی - دارد؛ برخلاف موسی که گفتمانی بر پایۀ تقویت من ارائه می‌دهد. از آن است که گفتمان فرعون با کاربست صورت‏های مختلف زبانی سعی در سیاه‏ نمایی و مخدوش‏ سازی آن دیگری-موسی- دارد. بر خلاف موسی که گفتمانی بر پایه‏ ی تقویت من ارائه می‏دهد.

تحلیل گفتمان انتقادی, مربع ایدئولوژیک ون دایک, متن قرآن, موسی و فرعون