اجرای علنی مجازات؛ رویکردها، اهداف، پیامدها

یکی از مسایل مهم و بحث برانگیز در نظام های کیفری نحوه ی اجرای مجازات محکومان است. از آنجا که بازدارندگی یکی از مقاصد اصلی اجرای مجازات به شمار می آید، برخی نظام های عدالت کیفری بر این باورند که راه رسیدن به این مقصود همانا اجرای علنی مجازات هاست. در فقه اسلامی و نیز در نظام کیفری ایران (به تبعیت از آن) این باورمندی قابل مشاهده است. مسیله وجوب و جواز یا استحباب اجرای علنی مجازات ها از جمله مسایل اختلافی میان فقهاست و نظر واحدی در این خصوص وجود ندارد. قایلین به وجوب علنی بودن مجازات در توجیه فقهی عمدتا به آیه دوم سوره نور و نیز سنت پیامبر و ایمه استناد کرده ا ند. مخالفان نیز با ارایه تفسیری متفاوت از کلمات کلیدی آیه مذکور(به عنوان نمونه طایفه و مومنین ) و ذکر پاره ای دیگر از روایات در مقام احتجاج برآمده-اند.بنابراین در این بحث با این پرسش ها مواجهیم: مجوز شرعی علنی بودن اجرای مجازات ها کدام است آیا اجرای علنی مجازات با سایر قواعد فقهی از قبیل وجوب حفظ حیثیت افراد و ممنوعیت مجازات مضاعف و حرمت وهن دین همخوانی دارد به فرض جواز، دایره ی شمول و گستره ی علنی بودن تا کجاست آیا این علنی بودن همواره محتوم و قطعی است یا کیفیت آن به مقتضای زمان و مکان و با در نظر گرفتن عوارض و مصالح و بازتاب های اجتماعی قابل تغییر است فارغ از بحث مسایل فقهی در اجرای حدود، نباید تاثیر عوام گرایی کیفری در توسل برخی مجریان عدالت کیفری به اجرای علنی مجازات ها را نادیده گرفت. عوام گرایی کیفری رویکردی است که بر اساس آن مسوولان نظام کیفری به منظور جلب نظر عموم، کسب مشروعیت و به دست آوردن حمایت عامه ی مردم بدون توجه به یافته های علمی و نظرات متخصصان-بی آنکه اثربخشی و کارآیی معیار برنامه ریزی و اتخاذ سیاست ها قرار گیرد-صرفا برای همسویی با جو هیجانی جامعه و پاسخ به انتظارات مقطعی مردم، فی الفور برنامه هایی تدوین و اجرا می نمایند. به طور خلاصه می توان گفت عوام گرایی کیفری به مفهوم تعقیب سیاست هایی با هدف جلب آرای مردمی است تا کاهش نرخ جرم و گسترش عدالت. عوام-گرایی کیفری با تاکید بر این نکته که بی اعتمادی نسبت به اجرای واقعی مجازات یکی از دلایل نارضایتی مردم از حکومت و دستگاه قضایی است از اجرای علنی مجازات حمایت می کند. پژوهش ها و مطالعات انجام گرفته در کشورهای مختلف اثربخشی اجرای علنی مجازات ها را در بازدارندگی و کاهش نرخ جرم به اثبات نرسانده است. در ایران نیز تجربیات عینی و ملموس از حواشی و اتفاقات رخ داده در جریان اجرای علنی احکام قصاص گواهی بر این مدعاست چه این مراسم عمدتا به گونه ای رقم خورده که نه تنها بازدارندگی و کاهش جرم محقق نگردیده که گاه آشکارا به خشونت کشیده شده است. اما در کشور ما گاهی مباحث غیر علمی و بعضا سیاسی موضوع را تحت الشعاع قرار می دهد(علی الخصوص در مورد پرونده هایی که بازتاب رسانه ای گسترده پیدا می کنند) به منظور اثبات قاطعیت در مقابله با جرایم، اغلب ادعاهایی در خصوص اثرگذاری اجرای علنی مجازات ها مطرح می شود که مستند به دلایل علمی و معتبر نیست، هرچند که در سالهای اخیر این نگرش تعدیل و به سمت و سوی واقع گرایی سوق یافته است به گونه ای که قانون آیین دادرسی کیفری مصوب1392 اصل را بر اجرای غیرعلنی مجازات قرار داده و مجازات علنی را صرفا با تصریح در رای و در موارد خاص مجاز می داند. این نوشتار کوششی است برای بررسی مجازات علنی از منظر فقهی، حقوقی و جامعه شناختی با نگاهی تحلیلی به گفتمان مقامات رسمی و بازخوانی نظرات فقها و حقوق دانان و جامعه شناسان.

کلیدواژه ها:

اجرای علنی مجازات ، بازدارندگی ، خشونت ، فقه جزایی ، عوام گرایی کیفری