محمد سجاد نوروزی-هشدار درخصوص تحرکات عربستان و کویت در برداشت یک جانبه از میدان گازی آرش

هشدار درخصوص تحرکات عربستان و کویت و نقش غرب در برداشت یک جانبه از میدان گازی مشترک آرش

میدان گازی آرش (الدوره یا دورا در اصطلاح عربی)، واقع در شمال خلیج فارس، نه تنها یک منبع عظیم انرژی با ذخیره درجای حدود ۲۰ تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی و ۳۱۰ میلیون بشکه نفت خام است، بلکه نمادی از تنش های ژئوپلیتیکی، حقوقی و اقتصادی در یکی از حساس ترین مناطق جهان به شمار می رود (عبدالله شاهی، ۲۰۲۳). این تحلیل، با ادغام اطلاعات جدید از منابع معتبر، از جمله گزارش های شورای همکاری خلیج فارس (GCC)، اظهارات مقامات کویتی و سعودی، و هشدارهای کارشناسان بین المللی، بر موضوع "هشدار کارشناسان درباره تحرکات عربستان و کویت و نقش غرب در برداشت یک جانبه" تمرکز دارد. تحلیل حاضر بر پایه دکترین "دیپلماسی انرژی برد-برد" تدوین شده که بر اصل حسن همجواری، داده های علمی و مذاکرات سه جانبه استوار است و به بررسی تحرکات، نقش غرب، هشدارها و پیشنهادهای دکترینال می پردازد. هدف، ارائه چارچوبی عملی برای سیاست گذاری ایران است تا از تبدیل این میدان به "زخم کهنه" جلوگیری شود (مجتهدزاده، ۲۰۲۳؛ خاتین اوغلو، ۲۰۲۳).

۱. زمینه ژئوپلیتیکی و تحرکات اخیر عربستان و کویت: از تنش زدایی ظاهری به ادعاهای انحصاری

تحرکات عربستان و کویت در خصوص میدان آرش ریشه در میراث استعماری بریتانیا، از جمله ترسیم مرزهای مصنوعی و ایجاد منطقه بی طرف کویت-عربستان در قرن ۱۹ و ۲۰، دارد که همچنان معادلات حقوقی را پیچیده می کند (Atlantic Council,2023). با وجود عادی سازی روابط ایران و عربستان در مارس ۲۰۲۳ از طریق توافق پکن، این دو کشور به جای پیگیری مذاکرات سه جانبه، بر رویکرد دوجانبه تمرکز کرده اند (Al Jazeera,2023). قرارداد مارس ۲۰۲۲ میان کویت و عربستان برای توسعه میدان آرش، با هدف تولید روزانه ۱ میلیارد فوت مکعب گاز و ۸۴ هزار بشکه میعانات، بدون اطلاع ایران امضا شد که اعتراض شدید تهران را برانگیخت (Reuters,2022; Alarabiya,2023). در سپتامبر ۲۰۲۳، شورای همکاری خلیج فارس در نشست دوحه اعلام کرد که میدان آرش "انحصارا متعلق به عربستان و کویت" است و هیچ طرفی تا تحدید حدود دریایی حق بهره برداری ندارد، اما بلافاصله کویت و عربستان را به آغاز عملیات دعوت کرد (GCC,2023). سعد البراک، وزیر نفت کویت، در ژوئیه ۲۰۲۳ ادعا کرد که "ایران هیچ حقی ندارد" و عملیات حفاری بدون مرزبندی آغاز خواهد شد (Kuwait Times,2023). عربستان نیز با تایید این موضع، از "حق انحصاری" دو کشور سخن گفت و ایران را به مذاکرات دعوت کرد، اما بدون تعهد به سه جانبه بودن (Saudi Press Agency,2023). این تحرکات، که کارشناسان آن را "برداشت یک جانبه" می نامند، با تهدیدهای ضمنی ایران، مانند اعلام آمادگی برای حفاری مستقل توسط محسن خجسته مهر، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، در ژوئیه ۲۰۲۳ روبه رو شده است (IRNA,2023). این امر، تنش زدایی ظاهری را به چالش کشیده و خطر تشدید درگیری های دریایی را افزایش داده است.

۲. هشدارهای کارشناسان: ریسک های اقتصادی، حقوقی و امنیتی

کارشناسان انرژی و ژئوپلیتیک، از جمله پیروز مجتهدزاده و دالغا خاتین اوغلو، هشدار می دهند که برداشت یک جانبه عربستان و کویت می تواند به "از دست رفتن دائمی سهم ایران (حدود ۴۰ درصد)" منجر شود، زیرا فناوری پیشرفته غربی، مانند لرزه نگاری شرکت شل، به آن ها برتری می دهد (مجتهدزاده، ۲۰۲۳؛ خاتین اوغلو، ۲۰۲۳). محمد کعب عمیر، نماینده مجلس ایران، تاکید کرده که "عدم بهره برداری به موقع، توجیه اقتصادی میدان را از بین می برد"، به ویژه با توجه به تحریم هایی که ایران را از همکاری با شرکت های خارجی محروم کرده است (Tasnim News,2023). از منظر حقوقی، سیدمهدی حسینی، معاون اسبق امور بین الملل وزارت نفت، هشدار می دهد که بدون تحدید حدود دریایی (با در نظر گرفتن جزیره خارک ایران و فیکله کویت)، هرگونه برداشت یک جانبه نقض کنوانسیون حقوق دریاها (UNCLOS) است و می تواند به شکایت در دادگاه بین المللی لاهه منجر شود، هرچند فرآیند طولانی آن به نفع برداشت کنندگان عمل می کند (حسینی، ۲۰۲۳؛ Washington Institute,2023). کارشناسان غربی، مانند تحلیلگران Atlantic Council، این تحرکات را "تهدیدی برای روابط روبه بهبود ایران -عربستان" توصیف کرده و هشدار می دهند که "برداشت یک جانبه می تواند به درگیری نظامی محدود در خلیج فارس" منجر شود، به ویژه با توجه به حساسیت اکوسیستم منطقه (Atlantic Council,2023; Al-Monitor,2023). عبدالرضا عابد، فرمانده قرارگاه خاتم الانبیا، نیز اخیرا هشدار داده که "عدم اراده برای بهره برداری، اجازه برداشت همسایگان را داده است" (Fars News,2023).

۳. نقش غرب: از میراث استعماری تا حمایت پنهان از برداشت یک جانبه

نقش غرب، به ویژه بریتانیا و ایالات متحده، در این اختلاف دوگانه است: تاریخی و معاصر. بریتانیا با ترسیم مرزهای خلیج فارس (مانند پروتکل عقیر ۱۹۲۲) و ایجاد منطقه بی طرف، بستری برای اختلافات فعلی فراهم کرد (Atlantic Council,2023; The Guardian,2023). در دوران معاصر، شرکت های غربی مانند شل (در لرزه نگاری برای کویت) و BP (پیشینیان کنسسیون های قدیمی) به طور غیرمستقیم از تحرکات کویت حمایت می کنند، زیرا تحریم های آمریکا ایران را از فناوری های پیشرفته محروم کرده و عربستان/کویت را به شرکای ترجیحی تبدیل کرده است (خاتین اوغلو، ۲۰۲۳؛ Reuters,2022).

تحلیلگران موسسه واشنگتن [1]هشدار می دهند که غرب، با تمرکز بر "امنیت انرژی خلیج فارس"، برداشت یک جانبه را تحمل می کند تا بازار جهانی را از وابستگی به ایران دور نگه دارد، به ویژه در بحبوحه بحران اوکراین و افزایش قیمت گاز (Washington Institute, 2023). این نقش پنهان با دعوت GCC از غرب برای میانجی گری (مانند نشست با ژاپن در ۲۰۲۳) تشدید می شود و ایران را در موضع دفاعی قرار می دهد (Nikkei Asia, 2023).

۴. دکترین دیپلماسی انرژی برد-برد: چارچوب پیشنهادی برای ایران

برای مقابله با این تهدیدها، دکترین "دیپلماسی انرژی برد-برد" پیشنهاد می شود که بر سه اصل استوار است: حقوق گرایی حقوقی، اقتصاد مشارکتی و امنیت جمعی. این دکترین شامل مراحل زیر است:

مرحله حقوقی (کوتاه مدت): تشکیل کمیسیون فنی سه جانبه فوری با حضور کارشناسان مستقل (مانند UNCLOS) برای تحدید حدود بر اساس داده های لرزه نگاری مشترک. ایران باید با استناد به موقعیت جزیره خارک، سهم ۴۰ درصدی خود را اثبات کند و در صورت لزوم، به دادگاه بین المللی لاهه (ICJ) شکایت کند، اما با اولویت مذاکره برای جلوگیری از طولانی شدن (حسینی، ۲۰۲۳؛ UNCLOS,1982).

مرحله اقتصادی(میان مدت): الگوبرداری از مدل "یونیتایزیشن" (تقسیم بندی مشترک) میدان های مانند پارس جنوبی-قطر. پیشنهاد عقب نشینی متقابل ۱۰ کیلومتری (به پیشنهاد مجتهدزاده) و بهره برداری مشترک با تقسیم درآمد بر اساس سهم (ایران ۴۰%، کویت/عربستان ۶۰%)، با سرمایه گذاری چین به عنوان شریک بی طرف برای دور زدن تحریم ها (مجتهدزاده، ۲۰۲۳؛ Tasnim News, 2023).

مرحله امنیتی (بلندمدت): ادغام مسئله آرش در چارچوب امنیت خلیج فارس، با دعوت از عمان به عنوان میانجی و فشار بر غرب برای خنثی سازی حمایت های پنهان از طریق دیپلماسی چندجانبه در سازمان ملل. تقویت نیروی دریایی ایران برای بازدارندگی، بدون تحریک درگیری (Atlantic Council, 2023).

مدیریت رسانه ای و عمومی: مقابله با روایت های GCC از طریق کمپین های پلتفرم X و رسانه های بین المللی، با تاکید بر "حقوق تاریخی ایران" و هشدار به ریسک های زیست محیطی برداشت یک جانبه (@payande_iran3, 2023). هشدار کارشناسان، از خاتین اوغلو تا عابد، واضح است: تحرکات عربستان و کویت، با حمایت ضمنی غرب، می تواند به"از دست رفتن نسل به نسل" سهم ایران منجر شود و روابط منطقه ای را به عقب برگرداند (خاتین اوغلو، ۲۰۲۳؛ Fars News,2023). دکترین دیپلماسی انرژی برد-برد، فرصتی برای تبدیل تهدید به همکاری است، مشروط بر اراده سیاسی قاطع ایران. با اجرای این چارچوب، "میدان آرش" نه تنها آرش می ماند، بلکه به الگویی برای صلح انرژی در خلیج فارس تبدیل می شود.

[1] موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک (The Washington Institute for Near East Policy)، که معمولا با نام کوتاه شده Washington Institute شناخته می شود، یکی از مهم ترین اندیشکده های سیاست خارجی ایالات متحده است که بر تحلیل، پژوهش و توصیه های سیاستی درباره خاورمیانه تمرکز دارد. این موسسه گزارش ها، بولتن ها و تحلیل های فوری (PolicyWatch) منتشر می کند که به صورت روزانه در نهادهای دولتی و رسانه های غربی استفاده می شوند.