اکبر شاملو
ابراهیم اشقانی فراهانی
لیلا اسکندری پایدار

موضوع رابطه شیطان با انسان وسعادت وشقاوت او و نیز با مسئله جبر و اختیار در پیوند است و از همان آغاز در ردیف مسائل کلامی و فلسفی قرار گرفت وسوالاتی انگیخت : آیا وجود شیطان در دستگاه آفرینش را باید امری لازم و ساختاری تلق6ی کرد، یا آنرا پدیده ای دفعی و اتفاقی شمرد آیا اگر شیطان لحظه ای بر عصیان خود چیره می آمد و بر آدم سجده میآورد، دستگاه خلقت به گونه ای دیگر شکل میگرفت در اینصورت آیا درست است که خداوند حکیم غایتی حکیمانه برای خلقت منظور ندارد و فعل خود را منفعل از شیطان بهجا آرد مسلما0 چنین نیست، این سوالات آرامآرام در تاریختصوف، جریانی بهوجود آورد که خلقت شیطان را امری ساختاری تعبیر کرد و گفتند اگر نقش شیطان، طراحی شده نبود چراخداوند به او تا قیامت مهلت داد بدین-سان این جریان فکری دفاع از شیطان و تبرئه او را نصبالعین خود قرار دادند. افراد شاخص این جریان منصور حلاج در طاسین الازل الالتباس، احمد غزالی درسوانح العشاق و عین القضاه درتمهیدات بودنداما هیچکدام به اندازه منصورحلاج در این راه جسارت و بیباکی نورزیدند . بعدها سنایی وعطار نیز به دفاع ازشیطان برخواستند و او را نمونه کامل موحدی عاشق معرفی کردنداما گفتار مولانا درباره شیطان متفاوت است.

ابلیس، شیطان، مولانا، مثنوی، سعادت، شقاوت.