جستاری بر توسعه و رشد علوم کشاورزی در تمدن اسلامی: گیاهشناسی و گیاهان دارویی

آثار تاریخی نشان می دهد که کشاورزی، در تمدن های کهن، مهم ترین پیشه بوده است. در روزگار اعراب جاهلی با توجه به دشوار بودن کشاورزی در بسیاری از مناطق عربستان، نامناسب بودن شرایط اقلیمی، نا آگاهی از فنون و دانش کشاورزی و انبارش باران و استخراج آب های زیرزمینی و آبیاری؛ امر کشاورزی در پایین ترین مرتبه جای داشت. با ظهور اسلام، پیامبر اکرم (ص) همواره بر اهمیت کشاورزی تاکید کردند. نقش مسلمانان در توسعه و گسترش کشاورزی همانند نقش آنان در سایر علوم، غیر قابل انکار است. ارمغان جاودانه ای که اسلام، به همراه مواهب دیگر، برای بشریت آورده و برای همیشه جهانیان را مدیون خویش قرار داده، همان فرهنگ و تمدنی است که در تمامی حوزه ها به ویژه کشاورزی، از آن بهره می برند. اندیشمندان مسلمان زیادی در حوزه کشاورزی به تالیف کتب مختلف پرداختند و سهم بسزایی را در توسعه این دانش در عصر خویش و امروزه ایفا می کنند. مسلمین در نهضت علمی کشاورزی در آشنا کردن اروپا با بعضی انواع درختان و نباتات سهم قابل ملاحظه ای داشتند. تمدنی که ما امروز وارث آن هستیم، حاصل هزاران سال کار و کوشش ملل و اقوام مختلفی است که هر یک برای مدتی کوتاه یا دراز، مسئولیت کشیدن مشعل تمدن را بر عهده داشته و این مشعل را به اقوام دیگر سپرده اند. علوم کشاورزی و گیاه شناسی از نخستین دانش هایی است که در میان مسلمانان رواج یافت و از متون و آثار تاریخی ایران پیش از اسلام حاکی است که، کشاورزی مهم ترین پیشه آن روزگار بوده است. مسلمانان در زمینه اختراع داروسازی نیز نقش مهمی داشتند؛ چراکه آن ها آگاهی های زیادی در زمینه شناخت گیاهان دارویی داشته و از آن به عنوان یکی از شاخه های فرعی علم پزشکی می نگریستند و در نهایت تنوانستند با شناخت گیاهان نهضت علمی مهمی در این زمینه ایجاد نمایند و خدمات ارزنده ای ارائه دهند. مسلمین در نهضت علمی کشاورزی در آشنا کردن اروپا با بعضی انواع درختان و نباتات سهم قابل ملاحظه ای داشتند. نام بعضی از این درختان و میوه ها در اروپا هنوز حاکی از اصل شرقی آن هاست و در نهایت می توان اشاره داشت که در اختراع ابزار و اسباب کار و تهیه آب و انبار کردن آذوقه و امثال آن سهم بسزایی در تمدن امروزی جهان دارند. ایرانیان از قدیم در فن احداث قنات تخصص داشتند و کتاب های بسیاری درباره طرز استخراج آب های پنهانی و کندن قنات داشته اند و هم امروز نیز مقنیان و آب یابان بر اساس همان روش ها استفاده می کنند. در عصر امویان بحث آبیاری و کنترل آب های جاری بسیار مطرح و مورد توجه اندیشمندان آن دوره شمرده می شد؛ تا جایی که یکی از اموری که از مظاهر تمدن شمرده می شود، کنترل آب های جاری در سطح زمین و سیلاب ها به وسیله ساخت سد بوده است که از آب آن برای آبیاری زمین های کشاورزی استفاده می کردند و هم از فرسایش و نابودی خاک حاصلخیز جلوگیری به عمل می آمده است. در نگارش این مقاله سعی بر آن است که با روش توصیفی و تحلیلی به تاثیر اندیشمندان اسلامی در پویایی علوم کشاورزی، ابتکارات و نوآوری های مسلمانان در این حوزه، اختراعات و ابداعات آن ها اشاره و در نهایت به معرفی مختصری درباره تنی چند از این اندیشندان بزرگ پرداخته می شود.

کلیدواژه ها:

اندیشمندان مسلمان ، علوم کشاورزی ، ابداعات کشاورزی