سارا پورعماد - دانش آموخته ی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس
محمدرضا نصراصفهانی - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

یکی از عرصه های کاربرد طنز در ادبیات فارسی، آثار عرفانی است. نقاط اشتراک فراوان عرفان و طنز موجب شده است، این دو در ادبیات کلاسیک فارسی با یکدیگر تلاقی یابند و طنز به آثار عرفانی راه یابد. ساختار زبانی طنز به علت اینکه از اجتماع نقیضین و ضدین به وجود می آید، با زبان عرفان که خود ساختاری پارادوکسیکال دارد و تجربیات آن جهانی و غیرمادی را با زبانی مادی بیان میکند و ناخودآگاه در ساختاری متضاد قرار میگیرد، پیوندی منطقی دارد. علاوه بر آن عرفان و طنز بر شادمانگی روح، آموزش و اصلاح استوار است؛ لذا عرفان و طنز از لحاظ ساختاری و مفهومی، پیوندی عمیق با یکدیگر دارند و موجب همپوشانی یکدیگر میشوند. عرفا از جدیترین طنزپردازان ادبیات کلاسیک فارسی بوده اند. استفاده از چاشنی طنز و طیبت، در قالب حکایت های کوتاه و بلند، از ویژگی های متون عرفانی است. در آثار عطار نیز، طنز برای طرح و نقد مسائل و مشکلات سیاسی، اجتماعی، دینی و صوفیه به کار گرفته شده است. این مقوله های انتزاعی همگی ساختار دو قطبی طنز را تشکیل می دهند. هدف این پژوهش، معرفی نظریه ی عمومی طنز کلامی و بررسی ساختارهای دو قطبی طنز در تذکره الاولیا با تکیه بر دو مقولهی مهم تقابل انگاره و مکانیسم منطقی در قالب این نظریه است. روش این پژوهش توصیفی تحلیلی است که با استقصاء در متون و استناد به آنها تجزیه و تحلیل صورت میپذیرد.

نظریه ی عمومی طنز کلامی، تذکره الاولیا، عطار، متون نثر عرفانی