احمد سنچولی - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه زابل

گوینده یا نویسنده هنگام تولید یک متن، با توجه به معرفت زمینه ای و اطلاعاتی که ظاهرا بین او و خواننده مشترک است، از قالب خاصی برای ارائه مطلب استفاده می کند. علامه اقبال لاهوری (1938-1877م) در مجموعه شعر ارمغان حجاز برای بیان دیدگاه های سیاسی و اجتماعی و دینی خویش از قالب دوبیتی بهره برده که جلوه گاهی از اندیشه و احساس لطیف شاعر است؛ بنابراین در این نوشتار به منظور دست یابی به برخی از ویژگی های زبان شناختی و تجزیه و تحلیل گفتمانی ادبی، دوبیتی های وی به روش توصیفی- تحلیلی مورد مطالعه قرار گرفته تا به این سوالات اساسی پاسخ داده شود که ساخت کلان دوبیتی های اقبال چگونه است و هر دوبیتی از چه سازه ‎هایی تشکیل شده است نتایج به دست آمده حاکی از آن است که ساخت و بافت دوبیتی های وی به سه دسته تک سازه ای، دو سازه ای و سه سازه ای قابل تقسیم است که دوبیتی های تک سازه ای بیش از نیمی از کل دوبیتی ها را به خود اختصاص داده است. در دوبیتی های تک سازه ای، سازه توصیف بیشترین بسامد را دارد و در آن توصیف انسان و شرح حال خویشتن و احوال دل محوری ترین عنصر به حساب می آید. از آنجا که در این دوبیتی ها جزء فرستنده و گیرنده و نیز خود پیام در مرکزیت و کانون توجه قرار دارد، گفتمان دوبیتی های اقبال از نوع عاطفی، ترغیبی و ادبی است.

ساخت کلان, ساخت گفتمانی و متنی, اقبال لاهوری, ارمغان حجاز