حمید کاویانی پویا - استادیار گروه تاریخ دانشگاه شهید باهنر کرمان
زهرا پیله وریان - دانش آموخته کارشناسی ارشد زبان و فرهنگ باستانی

زروان نام یکی ازایزدان  باستانی است که درنوشته های پهلوی خدای زمان بوده و در دوره میانه به عنوان خدای یگانه ظهور می­یابد؛ به عبارتی در دوره میانه، زروان شخصیتی کاملا مستقل یافته و در راس اهورا­مزدا و اهریمن، ثنویت زردشتی را تحت­تاثیر قرار می­دهد. نمونه چنین تفکری در اساطیر دیگر ملل نیز دیده می­شود و همواره زمان در دیدگاه بشری به عنوان خدای خالق جهان مورد نظر بوده­است. حضور و نقش نحله زروانی و این ایزد زمان در ایران­زمین و تفکرات ایرانیان، به گونه­ای است که حتی شخصی چون مانی که برای جلب افکار عموم، نام خدایان هر منطقه را بر نام ایزد بزرگ خویش(پدر عظمت) می­گذارد، نام زروان را برای پدر عظمت بر­می­گزیند. مسئله اصلی پژوهش این است که زروان چه تاثیری بر اندیشه ایرانی و دین مزدیسنی گذارده­است و بازتاب این نقش را به چه صورت در متون ایرانی میانه می­توان مشاهده نمود گفتنی است که برای بررسی این ایزد و ردپای زروان­گرایی و تاثیرآموزه­های آن بر دین مزدیسنان و افکار ایرانیان متون پهلوی و به­ویژه اندرزنامه­های پهلوی، از منابع مورد استناد و معتبر قابل ارجاع هستند که می­توان آنها را به عنوان متونی که بیانگر شیوه تفکر دینی در این دوره بوده­اند، ملاک ارزیابی قرار­داد و و باور به این خدا را در آنها پیگیری­کرد و با رویکردی   توصیفی-تحلیلی ملاحظه­کرد که برخی آموزه­ها و مولفه­های  زروان­باوری همچون تقدیرگرایی، زن­ستیزی و باور به تاثیر نجوم و ستارگان در سرنوشت آدمی و همچنین توسل به دعا و قربانی، در باورهای مزدیسنی نقش نمایان و پر­رنگی دارند.

زروان, اندرزنامه های پهلوی, تفکر دینی, بخت و تقدیر