فرناز خواجه سعید - کارشناس ارشد معماری منظر، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
حوریه چووند - دانشجوی کارشناسی معماری، دانشگاه پیام نور، تبریز، ایران

در جوامعی با قدمت تاریخی، کهن الگوهایی شکل گرفته اند که ریشه در عمیق ترین لایه های ضمیر ناخودآگاه و آگاه جمعی داشته وخود شکل دهنده و هدایت کننده بسیاری از ارزش ها، رفتارها، انتظارات، ترجیح ها و مطلوب ها هستند. این مدل ها و الگوها حتی درشکل دهی به نظام فضا و نیز ارزش گذاری به کلیت آن، سهمی غیر قابل انکار دارند. الگوهای کهن یا آرکی تایپها، نمی توانند تنها در شکل فیزیکی وجود و ظهور داشته باشند، آنها در عین حال هم عینی و هم ذهنی بوده و در عین بی زمانی، در زمان زنده و پویا هستند. هدف پژوهش حاضر، یافتن نمونه های رایج عینی و ذهنی کهن الگوها در خانه های دوره قاجار تبریز می باشد. لذا در بخش اول، تیپولوژی آرکی تایپها در معماری با رویکرد توصیفی و با روش منابع کتابخانه ای بررسی شده ودر بخش دوم، نمود فضایی-معنایی این آرکی تایپها در چهار نمونه مطالعاتی از خانه های قاجار تبریز (خانه امیرنظام، خانه نیکدل، خانه قدکی و خانه حیدرزاده) با رویکرد توصیفی-پیمایشی از طریق منابع مکتوب و برداشت های میدانی، مورد بررسی و مطالعه تطبیقی قرار گرفته است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که همواره این کهن الگوها به عنوان معنای ذهنی و ضمنی ثابت و لازمان در ساخت این خانه ها تاثیرگذار بوده و در نمونه های متفاوت در ساختار نظام فضایی و معنایی این خانه ها در مقیاس خرد تا کلان به صورت نمودهای عینی-ذهنی متنوعی از آرکی تایپهای گذار قدسی (آستانه، پل، دروازه و ایوان)، پرواز، ماندالا (چهار تاقی، چلیپا و چلیپای شکسته)، ستون کیهانی، درخت کیهانی، تعیین قلمرو (شهر و خانه)، تاق کیهانی، نور و نهایتا بهشت گمشده (باغ و آب)، عینیت یافته اند که نمودی از روح مشترک، قداست و جاودانگی بنا، فضا والگوی رفتار فرهنگی در معماری خانه های این دوره در تبریز می باشد.

کهن الگو، خانه های قاجار، تبریز، نظام فضایی و معنایی